Адам баласының басты ерекшелік қасиеті өзін-өзі ұғынуында. Ал адам өзін ұғыну үшін өткенге бет бұрады, онан сабақ алып барып келешек даму жолын таңдайды. Қандай халық немесе ұлт болсын адамды тәрбиелеуде оны қайырымды істерге ұмтылдырып, жаман қылықтардан бойды аулақ ұстауда батаны мақалдарға айналдырып ұрпақтарға өсиет еткен. Мақалдар сол халықтың қуанышы мен қайғысын, даналығы мен өмірлік тәжірибесін білдіретін ең кеңінен таралған үлгі, тәжірибесін білдіретін жазылмаған заңы. Сондықтан қай халық болмасын бүгінге дейін сүйіспеншілігі мен игі тілегін батамен, ал жек көру сезімін қарғыспен білдіреді. Кеңінен таралған алғыстың бірі; «Бақ қарасын, қыдыр дарысын!».
Бақ жер иесі Ілияс болып тән тазалығына, ар тазалығына қарап қонса, су иесі Қызыр ақылға, парасатқа қараса, Қыдыр қырықтың бірі қонақ болып, иманыңмен жиғаныңның қадірі қасиет болып дариды екен. «Құтты қонақ», «Құты қашқан ел» деген тарихтан қалған белгілер емес пе? Енді аруақ жоқ деп ұғыну Қыдырды да жоққа шығарып құтыңды қашыру емес пе? Онда Інжілді және Ғайса пайғамбар істерін де өзінің қалай пайда болғанын да жоққа шығару керек. Олай болса Мұса пайғамбарымыздың Құрандағы Алладан жалбарынып сұраған; «Раббым Алла менің арқамды (ар қау-аруақ) туысқаным арқылы қуатта» деген сөзін де Құраннан да, Тәураттан да алып тастау керек шығар? Олай болмаса нағыз Аллаға ортақ қосу емес пе? Егер қасиетті кітаптарда бос сөз жоқ деп білсек, онда Інжілді оқымай-ақ тылсымнан бата арқылы меңгеріп, дәстүрге айналдырып исламмен біріктірген бірден-бір халық қазақ болып табылады. Құранда Қызыр Ілияспен кездесіп сабақ алған Мұса пайғамбар болса, онда қазақта да қызырдан сабақ алып әулие аталғандар жеткілікті емес пе? Ал Забурге келсек табиғатпен сырласып, жындарды байлап аруақ арқылы ем жасау әлі кезге дейін ұмтылған жоқ, қайта өнімін бере бастады. Енді өткенімізге үңілсек қазақ халқында исламға дейін-ақ ата-баба аруағына сену кең тараған болатын.
Бұл сенім бойынша ата-баба аруағы өз әулеттеріне қамқор болып жүрген. Өлген ата-баба аруағы тірі туыстарының не түсіне еніп, не көзіне елестеп, үнемі өзін ұмытпауға, жақсы жолмен жүріп-тұруға үндейді. Адам өлгеннен соң аруаққа айналады, оның ас-атауын (атын атап құран бағыштау) орнымен беріп, аруақты режітпесе, ол тыныш жатады деп ұққан. Сондықтан да адамның өлген күнінен бастап оған арнап 40 күнге дейін күніне 1-ден оңға босағаға шырақ жаққан. Қиыншылыққа тап болса «Иә аруақ, қолда!»деп жалбарынған. Қарғанғанда, өзінің ақ екенін білдіргісі келгенде: «Әруақ ұрсын, Әруақ атсын!» деп қарғанған. Аруаққа тіл тигізу сол адамның жан-ұясы түгіл бүкіл руына тиетін намыс санау, ол үшін ұрыс-жанжалға дейін барған. Өлген адамның моласын, яғни қабірін ашушылар, қиратушылар өлім жазасына кесілген. Қазақтар аруақ туған-туысқандар үйіне бейсенбі күні келеді деп ұққандықтан, аруақты сол күні еске түсіріп иіс шығарған. Ислам діні енгеннен кейінгі кезде бейсенбі, жұма күндері иіс шығарып, Құран оқытатын болған.
Қазақ халқы басқа халықтар секілді жанды шыбын деп ұққан. Адам ұйықтаған кезде ол адамның жаны аузынан шығып, ұшып жүреді деп түсініп, қатты ұйықтап жатқан адамды тосаттан, бірден оятпаған. Егер тосаттап оятса, шыбын жаны ұшып келіп аузынан кіруге үлгіре алмай қалады деп ойлаған. Қатты ауырып отырған адам «шыбын жаным көзіме көрініп отыр» деуі де осыны аңғартады. Көшкенде өлікті жуған жерін қоршап, болмаса топырақ үйіп мола іспетті етіп қойған. Оны ешкім үстінен баспаған. «Аруақты аттаған оңбас» деп халық текке айтпаған. Жалпы қазақтар өлген адам аруаққа айналып, ол соңында қалған туыстарының қамын ойлап, жамандарын тезге салады, көнбегендерін қасына алады деп сенген.
Табиғаттың көптеген құпия құбылыстарын «керемет», «шектен тыс» күш иелері әсерінен деп ұғып адамдар күнделікті әдеттеріне сіңіріп, әдет-ғұрыптарына айналдырған. Солардың кейбіреуіне табынса, екіншілерін жамандық әкелушілердей білген. Бұларға «жын», «пері», «дию», «албасты», т.б. жатқызған. Бұлар халық ауыз әдебиетінде, жырларында, аңыз-әңгімелерінде басты роль атқарып, көп әңгіме болады.
Халық тұжырымында «жын» көзге көрінбейтін бір нәрсе. Ол адамдарға зиян жасайды көбінесе олар иесіз қалған үйлерді, қираған қалаларды, молаларды, шұңқырларды, лас жерлерді мекендейді. Әсіресе «жын» күл-қоқырға, көңге, сол сияқты жаңғақ, жиде, тораңғы ағаштары түбіне жиналады деп ойлаған. Сондықтан да қазақтар жиде, жаңғақ, тораңғы түбіне ұйықтамаған, күл-қоқысты баспаған. Егер де бұлай істесе ол адам тілінен айырылып не болмаса қол-аяғы сал болып қалады деп қорыққан. Кір суды адам аяғы баспайтын жерге төккен.
Сол секілді халық «пері» жайлы да көп айтады. Перілер мұсылман, кәпір болып екіге бөлінеді және бұл екеуі су пері, қыз пері, дуа пері секілді болып бөлінеді. Әсіресе кәпір перілер адамдарға қауіпті саналған. Перілер адам түріне еніп «әсіресе жас келіншек, жігіт» болып жүрген. Халықта «жын – пері қақты» деп жын мен періні бірге айта береді. Перілер адамға жақсылық та, жамандық та істейді.
Қазақ ертектерінде көп айтылатын «жалғыз көзді дәу», «тау арқалаған дию» т.б. шектен тыс үлкен, орасан зор күшті болған. Сондай-ақ «жалмауыз кемпір де» ауыз әдебиетімізде көп ұшырасады. Қартайған кемпір кейпінде болғанымен, «жалмауыз» өте күшті, әрі адамға зияндықтан басқа ештеңе ойламайды.
Осындай аңызға айналған «керемет» күш иелерінің бірі «албасты». Албасты ергежейлі, шашы қобыраған әйел не еркек түрінде ұшырасады. Түнде қинайды, қылқындырады. Көбіне таңертеңгілік келеді. Қазақта «Албасты басты ма?» деп оянбағанға айтса, «Албасты басқыр» деп қарғауы да осыны білдіреді.
Сол секілді шайтан да көбіне кішкене қыз ісбетті болып, халықты тура жолдан шатастыруға, жаманшылыққа үйір етуге үндейді. Қазақтардың ұғымынша шайтанның төбесінде тұлымы, құйрығы болады. Кімде-кім шайтанның тұлымынан үзіп алса жақсы. Оның үзілген шашын Құранның арасына салып сақтауға болады дейді. Сондай-ақ «көз тию», яғни «кінарат» әлі күнге халық арасында кең таралған, оған сенеді. Жақсы атқа да, жас балаға да, әр түрлі жын, шайтан және көз тиюден сақтану үшін тұмар тағады. Тұмар негізінен теріден не матадан істелініп, арасына құран сүрелерінен аяттар жазылады. Үкінің қауырсыны да тұмар ролін атқарған. Үйге кірерде көз тимесін деп, көз түсетін жерге айна қойған. Сондай-ақ пышақ, мылтық, орақ, қайшы т.б. тұмарды алмастырған.
«Сұқ» «суғын салу» «сұғын қадау» ұғымы да көз тигенге ұқсас. Бұл тамақ-тағам арқылы келетін ауру. Сондықтан да «сұқты» шығару үшін 7 үйден 10, 7 жол тарауынан топырақ алып, күлмен араластырып илеп, 7 шырақтың астына қойып, тостақ толы суға салып, шырақты аурудың маңдайына, иығына, арқасына, саусақтарына тізесінің төменгі тұсына қойып үстінен құмырамен бастырған. Шырақ жанып, су буланады.
Сұқшы: «92 тамырдан, әртүрлі сүйектен тарт!» деп айтады. Соңы аластаумен бітеді. Осындай әр түрлі бәлекеттермен күресудің жолдарын қазақтар арасында «бақсылар» алып барған.
Бақсылар табиғат құбылыстарының құпиясын біліп қана қоймай, оларды бағындыруға, «керемет» күш иелеріне бағынбай қайта оған өз дегенін істетуге тырысқан. Қазақтар әлемде адамзатқа зиянкестік келтіретін «керемет» күш иелері көп, олардың зиянкестік әрекеттерінен тек бақсылар құтқара ала алады деп сенген. Бақсылар негізінен рухани ауруларды жазатын функцияларды атқарған. Қазақ бақсылары қалай болса солай киінген, мойындарына әртүрлі тастардан әшекейленген моншақ салған, қолдарына аса таяқ, сылдырмақ, қамшы ұстаған. Ұсталар, теміршілер мен бақсылар арасында тығыз қатынас болып, алғашқы рет бақсы болушылар теміршінің ұстаханасына түнеген, әрі темір сақтанудың ең бір қажетті құралы деп есептеген. Бар деректерге болып жатқан құбылыстарға үңілсек бақсылық қонып оны ұстамаушылар тағдыры қайғылы болып аяқталған. Олардың жыны бақсылықты ұстамаған адамдарды соқыр етіп, аяқ-қолыңды аламын, жарым жан етемін деп қорқытқан. Сондықтан да бұндай адамдар не бақсы болып ойын көрсеткен, болмаса өліп кеткен. Бақсылық тұқым қуалаған. Рас, алғашқыда бақсылыққа қадам қойған адам көне кәсіби бақсының қасына еріп, өнерін үйренген.
