Біздің негізгі тақырыбымыз құлшылық ұғымының біздің дін амалдарымыз, күнделікті тіршілігіміз адамдық тұрғыдағы рухани байлығымыз, өзімізді тану жолында ізденісіміздің негізі намаз оқып, бес парыз орындап, қажылыққа барып Құдайдың ең сүйіктісі боласың деген жалған ұғымның ақылға қақпан болған осындай білімдердің қайсысы дұрыс, қай істер мен амалдарды алдымен орындау керек деген сияқты сауалдарға біліммен, ақыл-оймен тану арқылы жауап табу болмақ. Ол үшін де жаратылыс туралы білім мен ілімді салыстыра отыра, ортасын — ақылдық қуатын алып, білімнің таза ой қуатын, үнін табумен ғана және ақыл-ойымыздың дәрежесін арттырумен  ата-бабамыздан мирас қалдырған рухани құндылықтардың ақ-қарасын ажыратып бағалай алатын қасиеттік сапаға ие боламыз. Ақылдың сапасын арттырмай қандайда бір жолға шығудың мейлі дін жолдарын меңгеру, мейлі білім арқылы дүние танымақтың өзі адасуға апарып соқтыратын құлшылықтық амал болып шығатыны да сөзсіз. Бірақ ақылдың қасиеттік сапасын арттыру үшін де ақылдың негізі болған ақылдың тәрбиесін де жадымызға тоқып отырғанымыз абзал болмақ. Ақылдың тәрбиесі негізінде есті адамның әке-шешенің өзі меңгерген естілік ақылынан баласына берген қуаттары, жамандықтардан тиған тиымдардан бастау алатынын да әрбір адам баласы жақсы білуі де тиісті.  Сонымен ақылдың шамасын айыру үшін де біз ақылсыздықтың қандай жағдайдан туындап, қандай істермен білімнің ақымақтықты, арсыз, ұятсыздықты шақыратынын ажыратумен ғана қандай ақылымыздың шамасын байқай аламыз. Жамандықтың себептерін аз біліп, пайда-зиянын ажыратуға әлсіздік көрсеткен сайын, онда ақылдың да қуаты  да аз болып, өзіңіз де ақымақтардың қатарына жататыныңызды мойындау арқылы тәубеге келумен, ақылды меңгеруге қарай басқан қадам болып саналады. Ал қандайда  бір ақымақ пенденің дені сау емес екенін білсеңіз, олай болса мұндай ауру адам қиратуға бейім тұрады. Дені, ақылы сау адам ғана жасампаздыққа, біртұтастыққа бейім жақын болады. Денсаулық —  ақыл саулықтың кепілі болса, онда ұятсыздық, арсыздық  сияқты дерттердің себебін де қандай жағдайда шектен шыққан ұятсыздық, арсыздық, имансыздық екенін білудің және мұнан тиылып жүрудің өзі ақылдылық болып, біздің ақылмен білімді меңгеріп, таза ойдың үнінен қуат алуымызға жәрдем бермек. Ойлау жүйеңіз, яғни тән ағзаларындағы ақылдың сарайлары олардың жүретін, бір-біріне қатынасып тұратын көшелері, арықтары  таза болса, онда біздің меңгерген бірақ бір белгілі жағдайларға байланысты үйін, есігін жауып алып, ағзалар да арам тамаққа әуестеніп алып түрлі жәндік, паразиттерге айналып алған, ұйықтап жатқан ақылдық қуаттарымызға түрткі дем беруі де хақ. Олай болса, біздің құлшылық амалдарымызда да пайда болатын ақымақтықтардың, рухани сырқатымыздың себебін іздеп оймен түртіп оятып, біздердің құлшылығымызға лайық қызмет, сәжде қылатын періштеге айналдырып көрсек.

Сонымен жаратылыстың ең басында Адам атамыздың рухани тұрғыда сөздердің барлық атауларын Алла тағаладан үйреніп, олардың жаратылыстық нәрселерге байланысты қасиеттерін, ойының үнін анықтау үшін ат қойып шыққанымен де маңызды болып, адамзаттың барлық жаратылыс періштелерінен де артық жаратылғанын білдіреді. Бірақ бұл жерде негізгі төрт періштелік қуаттардың негізгі сыртқы әсерлермен байланысты; Алланың өзі, қолы, тәңірлік қуаты болып табылатынын да біздерге бұл періштелік қуаттарды меңгерумен бірленіп біртұтас ақылдық қуатқа айналумен, адамзат өмірінің басты сынағы деп түсінген де дұрыс. Сонымен Алла тағала Адам атамызға философиялық даналықты үйретіп, осындай сөздердің негізгі ой қуатын меңгерген атамыз мұндай сөз атауларының жаратылыс егелерінің діндік қасиеттерін ашып, сөз тұрғысында аттарын қойып шыққаны да хақ. Сонымен діннен бұрын ой қуатын меңгеруге негізделген қадым ілімі болып философия түсірілгендіктен, бұл негізгі ғылым сөздің ілімі болып, ойдың тазалығымен ғана білімді меңгеріп сөзбен бейнелейтін ақылдық қуаттарды жетілдіруге арналғанын жадыңызға тоқып алыңыз.  Мұндай ашық жаратылыс ғылымына қазіргі зиялы қауым мен дін ғалымдарының  сөздің бәрі араптан таралған деген пайымдауларының жалғандығынан дінді меңгеру тұрғысындағы ақымақтықтың негізі де басталғанын білуге болады. Сөздің бәрі араптан шықса, онда ақыл-ой сөзден бөлек болмайды, демек ойдың да негізі арап халқынан пайда болып, арап ұлты өзінен-өзі құдайға айналып шыға келеді. Ал негізінде  Құран философиясы, жаратылыс ілімі, дін теологиясы да мұндай пәтуаның  жалғандығына куә болып тұрғаны да сөзсіз. Исламның соңғы және жаратылыс басынан бергі барлық діндердің бірлік сипатын сандық өлшеммен белгілеп, пайғамбарымыз құдайдан келген таза үнді, ойдың қуаттарын атау сөздермен бейнелеп, білімін астарлы түрде жасырып баяндап кеткені де сөзсіз. Ал енді біздер бұл сөздерді замандық біліммен қайта тарқатып Алланың ширатқан жібін бөліп, үзбей тарихи шежіренің де сөз ғылымының да үздіксіздігін қалыптастыруымыз керек. Сондықтан бұған керекті ақылдық қуатымыздың да сапасын арттыруға байланысты ғана заманға қарай берілетін білімін, ойының үнін табу арқылы ғана анықтап өзіміздің құлшылық амалдарымызды, намаздарымызды қатесін түзеп, ескіргенін жаңалап отырамыз. Мұндай жағдайда қалыптасқан әлемдік шежіре дін-жанның жібін ортасынан бөліп алып, Адам атадан бері келе жатқан философиялық, діндік құндылықтар түгіл исламның өзін белгілі бір кезеңін ғана алып, осы тура жол яғни шексіз ғылым деп халықты азғырудан әлемге келген ақымақтық, надандық пен бүлікішілік қана артуына себеп болғаны да сөзсіз. Яғни дін ғылымын меңгеруден, ақыл арқылы таза ойды-ақиқатты табудан бас тартумен бірдей екені де сөзсіз.

Олай болса ақылдың тұтастығы да, білімнің үздіксіздігі де жоғалып тек жалпы ілімді ғана түсіндіргеннен ақымақтықтың, жындылықтың туындауымен қара күштердің өркендеуін ғана қалыптастыруға болады. Бұл жағдайдың қазақ елінде де ақылдың әлсіреуінен, теріс ақылға бейнелуінен «экстремистік» жағдайға әкеліп тірегені де сөзсіз. Сонымен пайғамбарлық пен елшіліктің де айырмасы болып, елші дегеніміздің өзі билер, шешендер, абыздардың тақуалықты, әулиелікті, дінді меңгеру арқылы құдайдың сүйген құлы болып ақиретпен екі аралықта хабаршы және діннің амалдарын орындауын, заманның қозғалыс себептерінің түрленуіне қарай ақылдылық қуаттарды да жетілдіруші екенін де білген жөн. Ал пайғамбарлық болса адамзаттың тәнінде ақыл-оймен байланысты  қасиет белгілері, қуаттарының періштелік жүйелері- адамдықтың мөрі болып жаратылыстан Адам атамыздан бері сөз арқылы бейнеленген ақыл-ойдың орындары, сарайларының егелері, киесі болып саналады. Ал бұл орындарды сөз, дін жүзінде тазартып, ақылмен толықтырып аяқтаудың соңғысы болып және Адам атамызға үйретілген барлық атау сөздердің құпия сырын құран арқылы баяндап кеткен Мұхаммед пайғамбарымыз болып, енді  сөз атауларының да жер бетіне қайта оқылып ішкі дүние мүлкінің, ақыл сарайларының да түрленіп жетілуімен де, діннің негізгі қазығы қағылғанына куә болғаны да хақ. Сонымен ақыл қуатының адамзат тіршілігінде толық бейнеленуі мінезге, әрекеттерге айналуы Мұхаммед пайғамбармызбен аяқталды. Бірақ бұл білмдік тұғыда ақылдың өсімі шектелді деген ұғымды білдірмейді. Сондықтан көк пен жер және  екі аралықта тұрған кісілік-нұрға бейнеленген кітаптардың жер бетіндегі адамзат арасына елшілер тағайындалып оқылмайды, көрсетілмейді деген ұғым да надандық болып саналады. Ендігі елшіліктің негізі 46 пайғамбарлық қасиеттерді меңгеру және 47-ші құранның негізіне пайғамбарымыздың шапағатына жалғанумен көрінісін тауып, бұл қасиеттердің тәндегі саны 74-пен және оның ішкі қарсылығы да 27-санды құлшылық ісін меңгерумен белгілі болмақ. Мұны философиялық тұрғыда қазақтың дәстүрімен ұғындырсақ; пайғамбарлық қасиеттерді меңгеру Абай атамыздың 45 қара сөзімен және екі нығметті алумен жүзеге де асады. Сонымен 27-санды белгінің Зәбурге, сөздің, ойдың қуаты болған философиялық даналықтарды меңгеруге, құдайдың жаратылыстағы хикметті белгілеріне жалғануға тәуелді екенін де білген жөн. Бұл белгілер, меңгеруге, жүктелуге тиісті қуаттардың ошақтары, бізді қоршаған ортада жан-жануарлар әлемінде, тау-таста, ағашта, өсімдіктерде, кеңістікте де болатынын естен шығармаңыз. Негізінен бұл қозғалыстық қуаттардың екі жұп 12х2=24  (6+6+6; 4+4+4+4+4+4;) құдайлық Нұрға жалғанумен 3 жаратылыс басы қозғалыс; Көру, есту, ойлау сезімдермен бірлікте болуын да ескертіп тұрғаны хақ. Сонымен 27-санды рухани қуаттармен жалғануға арналған  құлшылықтың қай заманда, қай ұлтта болсын салт-дәстүріне тәуелді түрде ережесі берілген.  Осындай ұлттық, ділдік, үмметтік ерекшелігіне байланысты философиялық пайымдауы, нақылдары да болып құлшылық намаздарын орындау тұрғысында түрлі ағымдарының пайда болуына себепші болғаны да хақ. Кришна, Зәбур, Брахма, Конфуций, Будда, Иога, тағы басқа шығыстың түрлі ойшылдық құлшылық қағидалары осы құдайлық нұрға сезімді тазарту, сананы меңгеру арқылы жету әдістері болғаны да сөзсіз. Және бұл жазбаның жоғарғы тарауларында баяндалған 3 түрлі ақылдың алғашқы сатыларын меңгеруге де негізделгені хақ. Ал егер ақылдың қуатын алдын-ала меңгермей діннің насихатын түсініп, тура жолын табады деген де ақымақтықтың негізі болмай ма? Сол сияқты құранда да мас болып, яғни ақылдарың жетілмей намазға жақындамаңдар деген емес пе? Олай болса діннің барлық қағидасы болған төрт кітапты түсіну үшін де адамзатың ақыл-ойын, білімін дамыту үшін философиялық даналықты — Қадым ілімін меңгерудің сырын әуелі пайғамбарларды жіберіп артынан елшілері арқылы мұны жаппай халық меңгерумен ғана артынан дін кітаптарымен құлшылығы тұжырымдалып түсіп отырғанын  неге мойындамасқа.

Сонымен негізінде ақылдың 4 дәрежесі қандық 4 топты құрайтынын және  Таурат кітабы жер бетіне оқылғанға дейін де қанмен берілетін гендік діннің белгілерінің ақпараттық тұрғыда адамзаттың тіршілігінде болғанын да мойындауымыз керек. Әрбір адам баласының қандық тегінің сапасы, қуаттылығы жеке дінінің көрінісі болып саналу керек. Бұл шартты белгілі бір ділдік өлшемге бағынады. Сонымен бірге діннің шартсыз белгілі шектеусіз сипаты да адмзаттың ойлау қабілетімен, яғни бастапқы берілген сөз түсінумен жаратылыс тану тегі әкеге байланысты нәсілдік сипаты тіл білімінің тектілігі болмақ.  Ақылдың қасиетке, әрекетке  айналуымен жаратылыстық жер әлеміндегі барлық қозғалыс қуаттармен жалғанудың 4 ақылдық сипатты жүйесінің де 3 түрі барын да білген жөн. Екінші жүйе 4-нәсілдік рухани қуаттарды қалай меңгеруді «Жын-шайтандар философиясында» баяндап өттік. Ал енді  4-топтық үшінші ақылдың дәрежесі аспан денелерімен және жер киелерімен байланысты меңгеруге арналған ислам діндік мұхаммед пайғамбарымыздың намаздармен байланысты құлшылық сырына да алда арнаулы тоқталып өтеміз.

Сонымен ақылдың негізгі адамзатқа ортақ үш түрлі сипаттарының бір ақылдың негізін құрап және 6-шы дәрежелі ақылдық қуатпен 7-дәрежелі құлшылық амалдарымен ақыл-парасаттылықты толық меңгерудің барлық ақылдық негіздері 4-кітаппен баяндалып түсірілген. Бірінші кітап Тәураттың негізінен бірінші дәрежелі ақылды жетілдірудің сана қуатын қалыптастырудың намаздары арқылы қуаттарға жалғану білімі болады. Ал Құран 4-ші болып түскенімен Тәуратты қайталап баяндауына байланысты рухани тұрғыда Тәуратқа жалғанған екі дәрежелі сезімнің аңғарымпаздығын қалыптастыруға негізделген. Бірақ екі дәрежелі сезімнің аңғарымпаздығы сана қуатымен яғни ақылдың жоғарғы жандық қуат дәрежесімен байланысты болғандықтан қарекеттік ақылдың амалы болып Забур кітабының реттік тұрғыда екінші болып түсу ерекшелігі осындай жағдайға байланысты. Және Зәбурлік дін ұстанымының ежелгі Будда, Кришна, Конфуций, индия халқының дәстүрлерімен де тоғысып жатуында да Дәуіт, Сүлеймен пайғамбарларға берілген құс ілімінің философиялық тұрғыда дін философиясы мен ежелгі  қадым ілімін бірлеуге де маңызы барын ескерген жөн. Сонымен реттік саны 3-ші болғанмен көркем сөздің насихаты Інжіл кітабының Тәураттық шарттары негізінде рухани жетілумен, өліп, тірілумен байланысты болып, бұл 4-ші ақылдың алғырлығын таланттылықты жетілдіріп, дарындылықты меңгерумен тікелей байланысты. Сондықтан халықтың әбден азып, рухани жоғалуға айналғанда қиямет мезгілінің Ғиса пайғамбарымыздың көктен түсумен байланысты болуы да осы 4-ті меңгеру арқылы төртеуді түгелдеуге болатын дін шартына тәуелді екені сөзсіз.Сонымен бірге 4 кітап 4 түрлі қандық топпен де байланысты болып, қазақтың біздердің жыл санау эрамызға дейінгі уақытта 4-ші топтың болмағандығына да тылсымнан мәлімет, хабар бар. Ғылымда да 4-ші топтың кейіннен пайда болғанына дәлелдер бар. 4-ші топтық нәсілдер қара нәсілді топтармен байланысты болып бұл топтықтар кезінде әлемде үнемі зұлымдық жасап, түрлі білімді меңгеріп, адам етін де жеген, медицина ғылымын жетік меңгерген, сол сияқты зинаның да шегіне жеткендіктен жер бетінен үнемі жоғалып отырғандардың санатынынан болатынын да білген жөн. Құранның да осы төртінші топтық қанды жетілдіру, тазарту тұрғысында 4-ші кітап болып надандыққа түскен елдердің арасына пайғамбардың келуінде жаратушы иеміздің ғылымның сипаты екені де сөзсіз. Жаратушы иеміз бастапқыда 4 күн несібе жерді ақылдың қуаттарынан жаратып ақылдан ғана қалған жансыз жаратылыс иелерін, тіршілік несібесін жаратқаны да хақ. Сонымен әлемді жарату тұрғысында 7-күнді ойдың қуатын жаратып, бұл ой қуатының да әрекетімен жер бетіндегі барлық жанды нәрселерінің пайда болуымен ақылдың, ойдың қатынасуынсыз жансызға айналуын да осы белгіден аңғарамыз. Сонымен ақыл — жұмыртқа несібе болса, онда үш түрлі ақ, сары және қабы болып, ал ойдың негізгі 7 түрі болмақ. Жерлік жағдайда жұмыртқа-ақылды тәрбиелеп, баптап, екі күн жылу беру арқылы ой – жұмыртқадан тауықтың пайда болып бұл тауықтан діннің — қораздың сәждесінің әсері арқылы үнемі ақылдың да жемісі тарап отыруы да жаратқанның ғылымынан болмақ. Егер 4 ақылдық қуат жұмыртқаны, ұрықты қалыптастырғанмен оны тек 5-ші күн жылулық қасиет берсек, онда жалғандық, күнәлік болмыстың да өркендеуін ал 6-екі күнді меңгеруден алты күннен толық таза иісті танымдық ақылдың, даналықтың пайда болуы да сөзсіз. Сондықтан дін дегеніміз адамзаттың қанында, тегінде болып, осы дінімізді тазартып, ұрыққа айналдырып отыру үшінде алдымен бұның қағидалары философия түрінде түсіріліп, мұны тек арнаулы елшілік дәрежемен келген талантты, дарындылар, абыздар ғана тылсыммен ой қуатының күшімен байланысып меңгере алғаны және халыққа өздерінің құлшылығын, ой қуатын жетілдіруді дін амалдары тұрғысында үйретіп отырғаны да  сөзсіз. Тауық сияқты бір аяқпен тұрып ойға шомудың негізінде ислам дінінде Ха оңашалану, ойға шому арқылы белгілерден ажырау, яғни ақыл орындарын күнәлі белгілерден босату, тазарту үшін оңаша қалып, белгілі бір пұттарға шоқынып мүлгу деген сияқты амалдардың бәрінің түп негізі де,  тауық сияқты періштелерді көріп, ойдың үнімен байланысты қалыптастырудың маңызды екені сөзсіз. Бірақ замандар өте білімнің де жетіліп адамзаттың ақылы жаңа сапаларын қажет еткендіктен ақылдың бұл дәрежелерін кітаптардан оқып, пайғамбарлардан намазын үйреніп сатылап көтеріліп исламға келіп тірелгенімізде де Алланың ғылымы жатыр. Бірақ біз ақылды дін құлшылықтарын меңгерумен тазартып қана және ой қуатын —  білімнің үнін табу арқылы ғана ақылымыздың сапасын, қуатын арттыра аламыз. Ал ой қуатынсыз тазартқан ақылымыздың жағдайында керісінше қара күштерге, яғни төртінші нәсілдік белгілердің ықпалында кетеміз. Шынында ислам әлемі қара нәсілді халықтың ақылмен болжауының ғана артынан еріп, ой қуатын қалай іздейтінін ұмытып, яғни алдымен төрт ақылды қалыптастырып, біліммен жетілдіру арқылы екі күн, екі қадаммен танымдық ақылды меңгерумен пайғамбарымыздың шапағатына, таза ой қуатына, Құдайлық идеяға жалғануды мүлде артқа тастап қойғанбыз. Ислам келместен бұрын осындай діндердің салттары да және сөздердің құпия сырларын, ілімін меңгеруге арналған философиялық даналықтардың да құрайыш елінде өркен жаюымен ғана құранның оқылғанын кім мойындамайды? Егер мұндай сөз түсінететін, ақылды жетілдіретін философиялық, шешендік даналық негіздері болмағанда, құранның жаратушы тарапынан келген ерекше белгі насихатын, ақылын, қиын сөздерге астарлы түрде жасырылған ойдың үндерін кім түсініп пайғамбарымыздың артынан кім ерер де еді? Олай болса, мұндай  сөз құдыретінің ой қуатын меңгеруді, даналықтың абыздар елі болған түркілердің түп қазығы қазақ ұлтында болмады деген де жалғандық. Қазақ елінде санмен берілген қазіргі  шариғаттан әлдеқайда көлемді діндік ұстанымыз, философиялық даналықтың болғанын және бұл ислам дінінің келуімен көбі жоғалып кеткенін  Өтеубойдақ атамыз; «Шипагерлік баянда» ашық жазып кетіпті. Дін қандай елге де келген кезінде сол елдің сөз, ақыл-ой байлығымен, жаратылыстық мәліметтерімен, философиялық теориялық қағидасымен мазмұндас болмаса, онда рухани тұрғыда бұл адамзаттың жеке дінімен сәйкес келмесе иман қуаты болып қабылдануы да мүлде мүмкін емес. Және қандайда бір діннің жаңадан түсірген ұстанымдары нақты дәлелдерге, бейнеленген ақылдық қуаттарға айналып, құдайдың өзінің білдірген хикметіне байланысты таза  ақылмен қабылданатын ақиқат көзіне айналғанда ғана басқа халықтың да игілігіне айнала алады. Ол үшін де ол халықтың ақыл қуаты, яғни денсаулық байлығы да сәйкесті  болу керек. Ал философиялық байлығы бар елді ақылдық қуатын арттырып,  игілікке жеткізе алмаған қандайда бір діннің түрлері, керісінше ол елді азғындыққа, адасуға, жоғалуға апарып соқтырады. Масһаб білімінің қазақ елінде біріміз қабылдап, біріміз жартылай келісіп, келесі бірлерміз мүлде қарсылық көрсетуімізге де не себеп болды деп ойлайсыз? Ойдың өнімін бере алмағандықтан ақылдың да дамуы қалыптаспай, бастапқы бейне құр жұмыртқа түрінде қалып, екі күннен толық жылу ала алмай, бес күнді бес парыз деп ұғынып, ақылдың сапасының жоғалып, әртүрлі ойлар жорумен, жалған болжаумен ұлтымызға лайық сөз құндылығын жоғалтуымыз және даналардың қалдырған философиялық пайымдауларын шала түсінуімізден тоқырауға ұшырағанмыз сөзсіз. Әсіресе мұны ел билеуші зиялы қауым өкілдерінің меңгермеуінен де ақты ақ, қараны қара деп таразылайтын дәстүрімізді артқа тастауымыздан ғана осындай рухани күйзеліске ұшырағанбыз.

Мұндай жағдайда теріс бағыттағы философиялық пайымдаулардың бағзы замандағы дін ұстанымдарымен бірге еріп келіп, діннің сол тәпсірленген, пайымдалған қуаты әлсіреген ойшылдықтардың ырқында болып, оны заманға қарай біліммен жетілдірілген ақылмен тексермей, сол қалпында алып, халыққа тықпалап үйретуден халық арасында мастықтың ғана туындайтынын, түрлі азығындықтарға себеп болатынын әлі түсіне алар емеспіз. Осы тұрғыда «Әр елдің ішінен елшілер тағайындап,  жол-жобасын түсірдім» деген Алланың үкіміне ашық қарсы болып, құпия сырлы аяттардың білімін меңгеруге арналған сан ғылымымен кітабы бар қазақ елінің елшісі Ясауи баба емес, керісінше пайғамбарымыздың сүннеттері мен өсиеттерін намазға, ақылдық қуаттарға айналдырған, біздің елшілеріміздің, әулиелеріміздің, даналарымыздың философияны меңгермей, құранды, хадистерді түсіндіруге ақылы жетпегендей, құранды меңгеріп түсінуге арап тілінде ғана оқу керек деген тажалдық білімге айналып алғаны да сөзсіз. Және мұндай жағдайда ой қуатының жолына шығаратын, құлшылық намаз арқылы дінді меңгеретін ақылды тек Ханафилык біліммен, түсінігінен ғана алу керек деген надандықты ақиқат деп қабылдайтын дәрежеге қалай нандық? Жарайды ақылды осындай біліммен талғаусыз алғанмен заманға байланысты ой қуатын қайдан, кімнен жалғанып аламыз? Ойсыз ақыл қозғалыссыз өлі ақыл емес пе? Адам атамыздан бері жалғасты түрде білімге және ілімге айналған ақылды електен өткізіп, замандық біліммен қуаттандырып «БІР» ақылға айналдыру үшін философиялық ойшылдық пайымдауымызды меңгеруге, дінін алған елден қалай ақылдық қуаттарының негізіне, парасаттылығына жалғанып ала аламыз? Бірақ ой қуатының жүйесі; тіл, діл білімінің ерекшелігіне қарай әр ұлттың рухани қуаты, саналық бейнесі болған философиялық мектебінің өкілдері; өмірдің, ұлттың тағдырының, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің рухани сырын пайымдаулармен діннің насихатына өзінің ықпалын көрсетіп қарым-қатынастарында қарсылығын да білдірмесе, ұлттық байлық ақыл-ой қуаты мешеуленбей ме? Қандай да заманда болсын табиғатқа, жаралыс әсерлері мен тәңірлік қуаттарға байланысты әр ұлттың өмір сүру тәжірибесінен, әдет-ғұрып болып қалыптасқан қоршаған ортадағы жаратылыс нәрселерінің қалай өмір сүруі мен ерекшеліктерін, рухани бірлікте өмір сүру үшін қандай қатынаста болу керектігіне байланысты қалыптасқан даналық қағидаларының да ерекшелігі болатыны да сөзсіз. Мұндай жағдайда діннің де шаралары, құлшылық амалдары осындай күштермен ара қатынасты қалыптастаруға, меңгеруге, зиянсыз сіңіруге арналған қағидаларының ақиқатын амалмен дәлелдеген жағдайда ғана философиялық даналықпен мақұлданып, тұтастыққа жетуге бірігіп қызмет қылу керек. Діннің мақсаты ақылдың өнімін тазартып көбейтуге арналған ойшылдықты меңгеріп теологиялық сипатта ақиқаттың жолында филсофиямен тоғысу керек. Философтардың да мақсаты қадым ілімін меңгеру арқылы ойшылдықтың жоғарғы сатысына өтіп ақиқатта діннің құлшылықтарының ақ қарасын ажыратып беру керек. Ақиқатқа жету жолына нақты дәлелдер мен құдайдың хикметіне жолығып болмыстың хақиқатын ашып көрсете алмаған қандай тура дін немесе философиялық даналық болмақ? Дін ұстанушылардың, ғалымдарының, имамдарының тарапынан да кейбіреулерінің қадым ілімінен ежелден келе жатқан философияға құрметпен қарауы, кейбіреулердің күдікпен, кейбіреулердің мүлде бас тартуы да қалыпты жағдай. Себебі діннің ұстанымдарында нағыз ақиқатқа жетудің жолын үйретумен қатар, нақты тәжірибелік әдістерінің үлгісінің болмауымен, мұндай құндылықтың болашақта әйтеуір бір кездесетін, болады мыс деген ертегілерге айналдырумен, ақылдың жетілмей тар шеңберге жүйеге қамалып қалып, білімнің де ойсыз негізделуінен пайда болады.  Сол сияқты қазақтың бақсылық, абыздық, әулиелік ұстанымдарының негізгі болған тылсыммен сырласудың құс ілімінің, шындықтың бейнелену хикметті  дәлелдеріне жүгінуді  философ ағайындар да күдікпен қарап өздері меңгеруден бас тартудан қандай хақиқат білімі пайда болмақ? Нағыз ақиқатқа жетудің сырын ақыл-ойды жетілдіру арқылы адамзат танымының өрісін заман білімімен кеңіту арқылы және хикметті түрде бар болған, көрінген ақиқаттың бейнелері арқылы ғана нәтижелі болатынын дәлелдейтін философиялық даналықтың да жоғалуы бұған себепші болатыны да сөзсіз. Сондықтан дін ғалымдары халық тарапынан қойылатын көптеген теориялық, тәжірибелік сұрақтарға жауап беруден қашып, заңның күшіне сүйеніп, тиым салу әрекеттерімен, өздерінің білімдерін күштеп тықпалап таратумен ғана айналысып кетеді. Не болмаса діннің бір нығметті бөлігін ғана қамтуымен қанағаттанып, негізделіп шектеліп алады. Олай болса, ақылдың заман ағымына қарай толымдылығы, қуаттылығы, ойдың кеңістігі қалыптасуы да мүмкін емес. Және мұндай жағдайда діннің заманның оқиғаларына сәйкес келмей, ғылым-білімнің өркендеуіне кесірін тигізіп әрі тұрпайыланып ақылмен қабылданбайтын, бос ой жоруға негізделген мәдениетсіздікті де дәріптеу көрінісі де пайда болады. Мұндай діннің пірлері, ғалымдары жалпы адамдар үшін бақытты болудың жолын іздемейді, керісінше өздерінің ұстанған бағытындағы бағзы замандағы бақыт иесінің өзін ғана іздеумен, сырттай табынумен, дәріптеп таң қалып, таңдай қағумен шұғылданып кетеді. Және соңына ерген адамдарды заманның ағымына қарай құдайдың беретін көмегіне, шындыққа, аянға жүгінусіз-ақ, ата-аналарсыз, олардың мирастарына шүкірлік қылып аманаттарын ақтауға талпынбай-ақ құлшылық тұрғысында жаратушы иеге тікелей жалбарынумен  бақытты болудың жолын, құлшылық әдеттерін ұсынып, өзгелерді де өз мүдделеріне табынуға мәжбүр етеді. Сондықтан ақыл-ой білімінің қуатын қалыптастырушы, ұлттық философияның мүддесін қорғаушы зиялы қауымның да надандығынан ұлттың шежірелік құндылығын зерттеп, дінге қарсы сұқбаттар мен ақиқатты дәлелдеуге деген талабын ұсына алмағандықтан, керісінше діннің содырлығының ықпалының артуына, мемлекет тұрғындарының жан дүниесінің қабілетінің әлсіреуіне, түрлі азғындықтың кең өріс алуына жол беріледі.

Енді біздің меңгерген біліміміз қазіргі болмысымыздан асып түсіп, өзіне ақылды бағындаратын болса, онда біздің өміріміз, тұрмысымыз осы білімді меңгерген халықтың, елдің өткен шағына айналады. Олай болса ақпарттық тұрғыда да сол елдердің рухани жүгін де қоса арқалауға тура келеді. Мұндай кезде ұлттық сипатымыздағы ақыл да жансызданып, ой ұшқыр болудан қалып, көктік несібеміз де тежеліп, Құдайдан мұндай топастықтан құтқаруға үкім түсіп, қияметтік сын сағатының басталуы болмақ. Бұл да біздердің негізделген белгілі бір шартылыққа еріксіз бағындырылған және экономикалық қысымға, ішкен асқа, от басының жағдайына, табиғаттың құбылысына, ауа райына, барша ықпалдарға да ақылымыздың тәуелді болуымен негізделіп қалады. Демек біздің ұстанған дініміз, құдайға деген құлшылығымыз да еркін болуы мүмкін емес, қандай бір жағдайға тәуелділікте болған құлшылықтың да сыртқы бейнесі таза болғанмен, ішінде жинайтын мүлкінің болуы да, яғни ақылдық қуаттарының жүйесі, түрі қалыптасуы да мүмкін емес. Сондықтан ел басқарушылар мен зиялы қауым, діншілердің де мұндайдай жағдайда қойылатын сауалдарға да беретін жауабы алдын ала дайындалған, бекітілген заңмен шектелген ережелерге ғана бағынышты болып, дәстүр ұғымының да шектеусіз қуатын өздерінің ой жоруларымен бағалаудан аса алмайды. Адамзаттың айналасындағы сұлулыққа үйреніп кетсе, оны байқаудан да қалатыны сияқты, ақылдың қуатының жоғалып, тірі болуынан қалғандықтан оның орнына керісінше жалған ақпараттардың қаралық қуатының бейнеленуінен; надандыққа, жабайылыққа, арсыздаққа да көздің үйреніп, еттің өлуімен халықтың ниеттілігі, бақытылыққа деген арманы өзгеріп; дүниені басты құндылық деп түсініп, ойын-сауыққа, есірткіге әуестену, ел билікті күшпен ауыстыруға әуестенуі, айқай-шуға, түрлі азғындық әрекеттерге құштарлығы немесе дін құмар болып «экстремизмге» бой ұруы да арта бермек. Егер мұндай жағдайда төнген қауіп әшейін бір пайымдау, заманның өтіп кететін сәттері, оқиғалары  түрінде қабылданса, онда мұндай пайымдалған философиялық шығармашылықпен дін насихаты мен нақты әрекет тылсымдық ақыл егелері арасында жанжал туындайды да түрлі табиғи апаттардың пайда болуымен ажалдың үстемдігі орнайды. Және мұндай жанжалдан, пәтуалардан мемлекет тұрғындарының ақыл қуатының да кеміп жетілуі де жоғалып, ақылмен елдің тағдырына түсетін қауіп-қатерді бағалуы да кеми бермек.

Халық және ел басқарушы, зиялы қауым өкілдері мұндай жағдайда берілетін, құдайдан тікелей түсетін уахиларды елең қылмай, күнделікті болып жатқан қанды уақиғалармен халықтың түрлі жағдайда азапталып, ажал құшып жатқанына да мән беруден қалып, өздерінің меңгерген білімі мен оқыған кітабын ғана ақыл қылып арқалап жүріп өмір сүру дағдысы да қалыптасып, білімді көбірек меңгеруді, жаттандылықты; таланттылық, дарындылық деп қабылдап, ақыл туралы білімнің де, ойдың да маңызы мүлде жоғалады. Тұтас мемлекеттің топастану және жоғалу қияметтік оқиғасы арта береді. Мұндай жағдайда ел игілігіндегі, зиялы қауым арасындағы және бұқара халық ішінен шыққан тегі таза, ақыл сарайлары күнәмен, қаралықтармен бітеліп қалмаған адамдардың да рухани оянып, мұндай надандыққа, бейтарап топастануға қарсы қарсылық көрсетіп, халықты оянуға шақыру үшін де Құдайдан нұр келіп таза ақыл қуаттарына есік ашылып, дем болатын шығармашылықтарды, туындыларды, ата-баба қалдырған даналықтарды түсіну қасиеті оянып, ақыл-ой қабілетінің де артуымен ерекшелене бастайды. Сондықтан қазақ халқының рухани оянуы да құдайдың қалауымен болып; аруақтардың батасымен алдын-ала ата жол жазбаларының ішінде жазылып жасырылған құрандық жеті үнді, Абай-Шәкәрім сияқты даналардың философиялық пайымдауларын түсіну арқылы Ясауи баба даналығына жол ашылып, жаратылыс құпияларының сырына терең бойлау үшін де ақыл, рух, жан туралы білімді меңгеру маңызды қадам болмақ. Бағзы заман даналарынан қалған философиялық қадым білімінен; Бір тұтастық ақылды меңгеру дәстүрінен «Төртеу түгел болса төбеден келеді, Алтау араз болса ауыздағы кетеді» деген нақылдың құпия сырын ашуды әрі қарай бірге тарқатып көрейік демекпін, көкжиекті көріп өскен текті оқырман қауым өкілдеріне.

Сонымен қандай да бір жаратылыс нәрсесінің мейлі сөз, аят, жанды, жансыз болсын жұбы, пары болып жаратылуы шартты жағдай. Сондықтан алғашқы төртеуден «БІР» ақылдық жүйенің төрт мезгілдік сипаты мен табиғаттың барлық жаратылыстық қуаттарына, хайуандар әлеміне жалғанумен, 40-қа толып есті аталумен байланысты бір  тұтас толық ақылдың сипатын қызыл түспен белгілеп және мұның енді жұбы болып төрт түрлі нәсілдік қуаттарға жалғанумен ақылдың 5-ші танымдық, 6-шы даналық негіздерін меңгерумен; «Алтау араз болса ауыздағы кетеді» деген қағиданың сыры, білімі пайда болады. Бұл қағиданы «Жын-шайтандар философиясы тақырыбындағы жазбада мысалдармен дәлелдер келтірдік. Сондықтан қайталап талқылап жатпаймыз да және ондағы тақырыпта қаралмаған құлшылықтық сипаттарының жүйелік, түрлік жағдайына тоқталып кетеміз. Сонымен бірге  жалпы бұл екі дәрежелік сипаттардағы ақылдық қуаттарды толық меңгере алмаудан, қандай рухани дерттердің, сынақтардың пайда болуын және қалай анықтау тәсілдеріне, жай күйлеріне талдау жасап көрсек…(жалғасы бар)