Шыңғысхан баба туралы ақиқат
Шыңғысхан неге баба, болу керек қазаққа?-деген сауалдың бірден пайда болу сөзсіз. Шыңғысхан жалпы кім болды, тарихта қандай із қалдырды?-деген сауалға көбіміздің жас кезімізде тасқа жазып, яғни сүйекке сіңген біліміміз өзге жұрттың жазып бергенімен байланысты болғасын, әрине көп жағдайда маңғұл нәсілді және қазақты қырған, зұлымдық жасаған деген пәтуадан аса алмаймыз. Әуелі маңғол ұлты қалай пайда болды? Осыған тоқтала кетейік. Маңғұл ұлты негізінен ғұндар тайпасынан шыққан Шин нәсілінен тарайды. Кезінде бұл нәсілдер қытай жазбаларынан Шин-ғұн деген атпен қалу керек. Маңғұлдың негізгі тегі қытай халқымен тектес болып саналады. Ал Маңғұл жерін Шыңғысқан баба тұсында «Тоңғұлдық»-жері деп аталған. Монғолдардың қалыптасуы түб негізі қытайдан алып; 4-ғасырдан басталып Ти, Гу,Са тайпасынан «жаушы, жеңбекші» деген жауынгерлік белгісі болған.
Ал енді, Шыңғысхан шежіресі туралы сыпыра шежіреші Байқұт, Әлиасқарұлының қалдырған деректері бойынша Шымкент шаһарында тұратын жазушы Лесбек Байжанұлының еңбектерінде көптеген мағлұматар келтірілген. Мен бұл деректерді аруақтың алдын-ала көрсетуімен тауып алып, көптеген тарихи оқиғалардың нақты екеніне аян-уахи алу және аруақтардан тікелей сұрау арқылы көз жеткізіп және сол деректер бойынша аталған балардың тарихи тұлғалардың қай жерде жерленгені, зияратарын табу арқылы тек кейбір жыл сандары мен адам аттарында ғана сәйкесіздік барына көз жеткіздім.
Енді, қазіргі таңда қазақ елінің білімді, зиялы қоғамында сауатылық жағынан ешқандай мемлекеттен артта қалған емеспіз. Бірақ арап елі дін салты мен және европалық салтың әсерінен, негізгі әлемдегі ең жоғары тылсым құпиясы, жан ғылмын меңгерген аруақтық білімнен, яғни қандай да бір деректердің адамзаттың аруағына жазылып, ол жерленген зиярат орнын тауып тікелей өзімен байланысып, бұл ақпаратарды аян арқылы түзетуге, жалғануға болатынын ұмыт қалдырғанбыз. Сондықтан европа және арап елдері сияқты, қандайда бір тарихи тұлғаны зертеу шежіресін жазу үшін, оның рухы маңызды емес, және өліктермен тілдесуге болмайды, деген надандық наным әбден ғалымдардың жүректеріне сіңіп алғаны сонша, менің бұл жазбама да сенім білдіретіндер, зиялы, білімді қауым өкілдері емес, керісінше бұқара халық арасынан шықан тектілерге ғана үміт артуға болады.
Сонымен Шыңғысхан атамыздың әкесі; Маңмұр ата болса, шешесі Монсия ана болады. Маңмұр ата Тұғырыл Торыхан Аякөз патшаның туған інісі болады. Ал Аякөз патша кезінде үш арыс ту байлар деген барлық рулардың, тайпалардың орталық сарайын басқарған екен. Тұғырыл Торыхан мен Шыңғысханың әкесі тобықты руынан болып келеді. Негізі Ғұн тайпасынан Нұхтың ұрпақтарынан тарап, онан; Саха, ал сахадан-Сайха тайпасы, сайхадан-Шоңғы тайпасы, шоңғыдан-Шоншы, шоншыдан-Шекті, шектіден-Тобықты шыққан. Торыхан патша үш тудың ортасы болып, сарайы қазірге Астана қаласынаң маңында болған. Сол кездерде Отырар Тұран елінің мәдение орталығы болып, оның әміршісі болған Әл қайырханың жиені Әлиасқар Байғұтұлының баяндауы бойынша; Сом Тайжал Ғайсар Ғайып хан билікке келген екен. Ал аруақтың көрсетуі бойынша, ол кездерде Отырар билігінде қалмақ тайпасынан Жошы хан атты әмірші болған. Маңмұр атамыз осы Жошы ханның уәзірлерінің бірі болып, Жошыханның қан төгіс майдан ашып, үнді жерін 3-жылда батыс елдерінде қан қақсатқан соғыстарына қарсылық білдіргені үшін басын алып, ағасынан келген елшілерге, батысқа биеуші қылып жібердім, деп алдаған екен. Шыңғысхан бабамыз сол кезде іште қалып, Монсия анамыз өте сұлу болғасын, оны Жошы хан өлтіруге қимай өзінің бір уәзіріне берген екен. Сонымен Шыңғысхан бабамыздың өгей әкесі, Шоқай атамыз руы қара керей болып табылады.
Ал Монсия анамыз Мун тайпасынан шыққан екен. Сонымен Шыңғысханың өгей әкесі де Жошы ханның озбырлығынан және түбі Шыңғыс ұлына зияны тиме деп Отырдан қашып шығып, ит жекен аралдарына барып тығылған екен. Шыңғысхан бабамыздың 18-жасқа келгенше өмірі Ян деген аралда өткен. Ақыры соңына тыңшы салған Жошы хан Шыңғысханның өгей әкесі Шоқайды өлтіртеді. Бірақ бұл жағдайды алдын ала болжаған Шоқай атамыз, Шыңғысханның әкесінің кім болғанын, оны ағасы Торыханды іздеп табуын аманатап кетеді. Бұл оқиғаның әрі қалай өрістеуін Әлиасқар атамыздың баянауында жақсы деректермен келтірілген.
Енді қандай да бір деректің нақтылығын, тек сол дерекке себеп болған иесін аруағына жалғану арқылы ғана хақиқат екені айқын болады. Шыңғысхан бабамыздың зияраты да тобықты жері болған Тарбағатай өңірінде. Зиярат басында екі мүсін қойылған. Бірінде әйел бейнесі, екіншісінде жылқы бейнесі тұр. Ал анасының зияраты да шығыста жаққа апарылып, 40-жауынгерімен бірге жерленген екен. Және олармен бірге барлық құрал саймандары да жерленген. Бұл зияратарды аруақтың көмегімен тауып та беруге болады. Бірақ оған мән беріп нанатын халықтың рухынан, абыройынан өз абыройын биік санамайтын ел билігі мен ғалымдар болса?
Абылайхан мен Кененсары хан аталар зияратары туралы да нақты мағлұмат берілгенмен, оған мән беріп, сұрау салған, ел намысын қорғаған ерлерді әлі кездестіре алмадым. Соған қарағанда өздерінің жалған ақпартарының, тақ дәрежелерінің ел намысынан, аруақтың беделінен артық көретін болар. Ата жолындағы аққу, сұңқарлар біріксе өзіміз –ақ бұл шараларды атқарып, зиярат бастарын тауып, белгі қояр едік, тек ата жолына тиым салған атасына қарсы- ата заңымыз осы кезеңге дейін құдайдың лағнетін шақыруға ғана жұмыс істеп, біздерге де мұндай шараларды ұйымдастыруға, ұлы тұлғалардың бастарын көтеріп, елге келген қияметік сынақтарды жеңілдетуге де кедергі болып тұрғаны да хақ.
Тоқберген Байтасов!!!
Шыңғысханның шындығы-Ол Орхон-Енесей жазулары! Ол таза қазақ тілінде жазылған(сәйкестігі 95 пайыз). Жазылған уақыты Барыс пен Жылан жылы аралығы немесе 1219-1220 жылдар.
Алты «Қазағынымсыр» немесе 6 Қазақ Хандығы құрылған;
Жоғшы, Шағатшы,……., Төлеш, Желме, Жапалақ-Күлтегін(Шигу-Хутуху-Филин пожирающий своих родителей)!!!
Шыңғысхан шешесі-Марал(Киік) немесе «Ұлы Ене»-Олуэн(Рогатая Олениха). Шыңғыс Айтматов аңызын еске түсіріңдер.
Орхон жазулары -Түпнұсқа!!!
Әмір мырза рахмет жазған түсінктмеге! Білім керек, оны мойындай да білу керек, бірақ сол тарихтан өткен тұлғаны өлді хабарсыз, өзінен хабар беріп түзете алмайды деген де ілімсіздік сондықтан- надандық, қазақ дәстүріне қайшы да болады. Мен Құдайдан оның құдіретті қолы аруқтан Шыңғысхан бабамыздан аянмен алсам, жатқан жеріне дейін білсем, бұл деректі онда оны неге тағы тексеріп, Құдайдың өзінен сұрмасқа? Сонда 100-пайыз шындық бомай ма?
Желме-Шыңғысханды бірнеше рет ажалдан алып қалған, Ал Жапалақ-шешесі асырап алған 6-ы інісі(Шигу-Хутуху).
Транскрипция:
27) тіжін, турк будун учун тун удымадым, кунтуз олурмадым;інім Култігін бірла,екі шад бірла олу жіту казқантым;анча казқанып, бірікі будунық от суб кылмадым; мен (озім кақан олуртукыма (когда я сел на царыствп)(жір саіу)
Русский перевод:
27) я ради тюркского народа не спал ночей и не сидел(без дела) днем.С моим братом Кюль-Тегин и двумя шадами я приобрел(т.е. предпринимал завоевания)
Перевод на русский язык книги:
«Кағандар ізімен немесе Орхон –Енесей жазуы құпиясы» ISBN 978-601-80249-3-1
Токаев Амир Конусович
до полного изнеможения(букв. слабея-погибая).Столь много приобретя (т.е. завоевав), я не делал огнем и водой присоединивиеся(к нам) народы (т.е. старался ладить с ними мирно), я….по всем странам
Читается по Казахский;
27) етейін. Төрқан боданы үшүн түн ұдымадым күнтүз олырмадым. Інім Күлтегін біріле кісід,біріле Ұлұ жетү Қазағыным, не қызғанып береке боданығ от-суб(от-су) қаламадым мен..
Перевод на Русский:
27) ….. Ради народа Төрхана *Не спал ночей и не сидел(без дела)*.С младшим братом Кюльтегин обединив людей, обединив Великих Семи Казағов(казахов), не испытывая зависти мирному народу , Я не желала *огонь и воду*( не желала *распри-*войны, испытания)
( * Қазағов(казахов) –здесь имеется ввиду Семи *Вольных родов*-тюрков,
*От-су* -смысл, как поговорке — «Огонь и медные трубы». *Кісі- человек.
«Не спал ночей и не сидел без дела» — эти слова есть в *Сокровенном сказании*
§138 « Днем — недреманное око, Ночью — всевнемлющий слух.»
*Сокровенное сказание* является переведенным с тюрксого сперва на монгольский язык, после на русский язык. И вы хотите сказать — что это простое совпадение? Семь Вольних Казағынымсыр!!!
Жапондардың түсірген киносын еске түсіріңіз! Самурайдың өлі денесін тауып алып, соның өлімін зерттейді.Соған қатысты кейіпкерлерден жауап алғанда бәрі бір-біріне келмейтін түсініктеме береді. Содан, бақсыны шақырып «самурайдың аруағынан» жауап алады.
Ол өзінше түсінік береді. Содан, тағы сырттан бақылап тұрған куәгердің шындығы олардың бәрінің жалған айтқаны белгілі болады!!!
Сол киноны көруге кеңес беремін!
Рахмет Амир! Бірақ қазақтың имандылық, жан ғылымында тылсымнан көретін кітабы-киносы бар. Сол уахи киносында періштелерден сабақ алып өткен тарихатағы қасиетілермен жүздесіп, сұқбат құрып ақиқатты анықтай алады. Қайта сол киноны жапондарға да жалпы әлем жұртына да сендер сияқты, тегін тануға талпынған азаматтардың үйрете алатынын мен құдайдың қалауымен дәлдеуге тапсырма алғанмын да.
Тоқберген сізге мықтап емделу керек,ауруыңыз қауіпті фазаға өтіп кеткен сияқты.
Шыңғысханның шешесінің аты Өлең. Үлкен баласының аты Жолшы (жолдан болған деген мағынада)қалған екі баласының аты Оқадай,Шоқадай. Араб парсы жылнама түпнұсқаларында осылай деп көрсетілген.
Парсы жылнамалары (Жеңгішхан деп көрсеткен), өйткені түрікше жеңіліп көрмеген дегенді білдіреді деп тәржімәлаған.
Ия екеуміздің бірміз емді қажет етеміз, ал құранға, Раббымыздың үкіміне жүгінсек өзге ұлты емес ата бабаларыңа келген сөзді зертеңдер деген (23-68) аятта. Және өздеріңе жорл-жоба түісріп араларыңнан елші тағайындадым деген. Ал сен арап, парсыға табынып, олардың білімділерін Құдай қыл дейсің. Опсасыз мен емес, сен боларсың Құдайдан және Шыңғысхан бабаның өз аруағынан сұрамай кез келген кітап бетіне түскен білімді есек құсап арқалап шоқынып жүрген. Кім саған Шыңғысхан бабаның мүлде өлі, өзі үшін жауап бере алмайды деген. Құранда, хадистерде, дәстүріңде, дініңде бар ма? Надан болмаңдар ағайын.
Тоқберген Байтасов!
Шыңғысхан бабаның Орхон жазуында және ЫрықБітіг кітабында шыққын тегі Матай руы делінген.Ал Матай руының Адай руымен қандас екені анық! Шыңғысхан бабамыз руларды туыстастыру үшін әр рудан басқа руларға бірнеше аталықтарды араластырғаны ақиқат! Сондықтан Әр Қазақ руында Шыңғысханның қаны бар екені шындық! Оны генетик ғалымдар растайды. Ал Ұлы Енесіздің немесе Шыңғысханның анасының аруағы,бізге жолдаған рухы -ол Орхон-Енесей жазуы мен ЫрықБітіг кітабы!!! Оны оқуға профессор болу қажет емес, анық қазақ тілінде жазылған!
Шыңғысханның тұқымы!
Атамыздың ұрпағы болсаң,білуің қажет: Жолшы емес Жоғшы(ОЕ жазуы),
Өлең емес Марал(Киік-ҰлыЕне -ОЕ жазуы,ЫрықБітіг),Шағатай емес Шағатшы, ШигуХутух емес Жапалақ!!!Оның бәрі ОЕ жазуы-түпнұсқадан алынған!!! Қате-қате аударманың аудамасынан сабық алу жақсылыққа апармайды!
Шын Шыңғысханның ұрпағы болсаң Орхон-Енесей жазуын қазақша оқы, оған білімің де, ынтаң да жетеді!!!!
Амир мырза рахмет пікіріңе: Бірақ қандай текті, білімді ел болғамен Құдайдың қол астында өмір сүреміз. Сол үшінде пайғамбарларын, елшілерін үлгі қылуға және құран атты ең соңғы дін қағидасымен бекіткен. «Елу жылда ел жаңа жүз жылда қазан» деген дана қазақ. «Әбір жүз жыл сайын сөз атауларының ұғымдары өзгеріп отырады» деген Мұхаммед пайғамбарымыз. Сендер ғылымды болсаңдар Есік қаласынан табылған Алтын Адам Ұлсай Емер анамыз Қазақ Созақ бабаларымызбен Зейнеп-Құзын Сауға анамыздың шешесі екенін әлі кезге дейін анықтау түгіл, күміс кеседегі 26-сөзді оқи аламай жүріп, қалай бер жағын тарқатып шындықты анықтап, ақиқатқа құдайдың уақи, аянынсыз жете алдыңдар? Амир, мен Әмірдің немесе Әмирдің үш түрлі ұғымы бар. Қазақша оқу деген Қазақ, Созақ бабалармен, Ұлсай Емер анамызды танып алудан басталады. Дінсіз, сопылықсыз тарихат, мағрипаттан хабарсыз, тарихты зертеп меңгердім деген жалғандық, тажалдықты да туындатады.
«……..Араб парсы жылнама түпнұсқаларында….»
Негізі өзгенің атауын бұрмаламаған жылнама жоқтың қасы және өзгені кемсіту көп тарихшының мақсаты болған. Орыс,Қытай жылнамаларының еш қайсысында шындық бейнеленбеген.Ал сол үрдіс Араб-парсы тарихшыларында кең етек алған! Түркі жер атаулары араб картасының бәрінде араб түлінде еш түркі атауына маңайламаған.Жүр-Жүр таулары арабша Хир-Хир,қытайша Ин-Ин(Құлжа).Отырар(Тоқар) -Фараб тағыда мыңдаған атаулар өзгертілген. Басқыншының аты басқыншы,олар…
Ұлы Жаратушы — Алланың қалауымен Адамзаттың ұлы мәдениеті Маңғыстаудан басталған болатын.
Адам баласының бүкіл әлемге үлгі болған ең ұлы мәдениеті Манқыстаулық МАД (МӘД) патшалығынан басталып, осы есім бүкіл әлемге Мәдениет деген «авторлық» құқықпен жалғасып кетті.
Бүгінгі 7 000 000 000-тан астам адам баласының қаншамасы Алланың хақ жолын ұмытып, әр қайсысы ойларына келгендерін істеп жүр. Ер Мәдінің (МАД-тың) ұлы мәдениетінің бастапқы адами түп нұсқасы ұмытылуға айналып, көптеген өзгерістерге ұшыраған. Алайда, жер дөңгелек. Сол заманның тағы айналып келетінін де шегелеп тұрып ескертеді. Бұл «жоба» Манғыстаулық ақын-жырауларының шежіре-толғауларының бәрінде де кездеседі. Солардың бірі арамыздан күні кеше кеткен Сәттіғұл Жанғабылұлы (1876-1966) атамыз былайша толғайды:
«Құдай деген құлдарға
Сегіз ұжмақ-жәннәт тұр.
Зейнет етіп салулы.
Кәпір үшін қыздырған
Ғазабы күшті тамұқ бар –
Жауыздық еткен көред дейд (257 бет).
…Көңілімізде аян тұр
Фәнидің бастан өтері,
Рухы жанның тәнінен
Айрылып бір күн кетеді,
Сегіз ұжмақ-жәннетте
Мұсылманның мекені.
Бәдіғат іс пен жауыздық
Аллаға дұшпан — шет еді.
Ізгу болар халал мал
Дүниенің шырын-шекері,
Бұл әңгіме-сөз кеңес
Бұрыннан қалған кеп еді (261 бет).
…Жетпіс мыңдай жыл дейді
Замананың озалда
Жаратылған тұрысы,
Белгілі дейді қайымның
Ер Мәдінің шығысы,
Мұсылманның сол күнде
Кәпірге жүріп қылышы
Соғыстың болар ұлысы,
Шыдатпайд дейді кәпірді
Ер Мәдінің қылышы.
Жатқан жері Тажалдың
Бұл күнде қашық секілді
Бір қара жердің бұрышы.
Мезгілі жетсе малғұнның
Дүние жүзін тәмамдар
Қырық күнде жүрісі,
Ұжмағы мен тамұғын
Екеуін қатар көрсетер
Бар секілді қолында
Құдайлықтың жұмысы.
Пайғамбардың бір әуен
Хабарынан болынар
«Ғайса» деген дыбысы,
Төртінші көктің үстінен
Ғайса түсіп аспаннан
Тұздай еріп жоқ болар –
Тарылар Тажал тынысы,
Илләһи ағлам, иншалла,
Осылай болар дұрысы.
Таулар ұшып сонан соң
Бола берер кем-кемнен
Не ғаламаттың ірісі,
Ысрафил сорын үргенде»
Жаһанның қалмас тірісі.
Ғарасатқа барғанда
Жерде жатқан жандардың
Тірілмей қалмас бірісі.
Келе жатыр кем-кемнен
Ақырға таман жақындап,
Кітаптың сөзін мақұлдап
Ахиреттің қайғысын
Ойлаған жандар ақылды-ақ
Дүниені мақұлдап
Қуғанменен тақылдап
Мезгілің жетсе бір күні
Ажалдың оғы атылмақ.
Ібіліс-шайтан зор дұшпан
Күнәға сүйреп батырмақ.
Ер қырсыққа шалынса
Әртүрлі затқа шатылмақ
Дүниеге дүрепті
Хам, Сам, Иәфес – Нухының
Балдарынан тұқымы.
«Алла» деп нәпсін тыйғандар
Бұрынғы шайхы, имамдар
Жүргізген екен жұртына
Шариғаттың хүкімін,
Ұстаған діннің бүтінін.
Тарихаттың жолынан
Аудармай көңіл бүтінін,
Қоймаған дәйім зікірін.
Құдайдың сүйген құлдары
Тамудың көрмейд түтінін,
Сегіз ұжмақ-жәннәтта
Нығметтің көрер не түрін.
Ораза, намаз – бес парыз
Тіршілікте тұрғанда
Іждәһат етіп бітірің,
Адастырмайд бір Құдай
Дұрыс болса тұтымың,
Күнәлі болсаң — жазаң бар,
Алдарыңда базар бар –
Өлмей тұрып күтінің,
Қарызынан Алланың
Әл барында құтылың
Шайхылардың бұйырған
Шариғатын тұтының (265 бет).
…Он сегіз мың ғаламның
Баршасын құрап басқарған
Жаббар Құдай ұлығ-ды,
Жұмланың халін білулі,
Ақырға дейін әуелден
Айнымай дәйім тұрулы,
Он төрт қабат жер мен көк
Осыларды жаратып
Тақта-тақта құрулы,
Аралары толған жан –
Періште, пері, адам, жын,
Реушен жарық – Ай мен Күн
Құдіретпенен жүрулі» (Сәттіғұл Жанғабылұлы «Аманат» Алматы-1996. 337 бет). Қайда барарыңның қамын өлмей тұрып жаса, әр бір істеген қиянатыңның сұрауы бар, біз жер де жалғыз емеспіз деп жырлайды дана ақын. Бұны бірде-бір адам, ғылым жоққа шығара алмайды. Демек, келешектегі болатын үлкен өзгеріс тағы да Ер Мәдінің (МАД) ұрпақтарының қатысуымен болады деген сөз.
Тоқберген Байтасов!
В.И.Лениннің бір сөзі бар; «Религия-Опиум для народа!»
Ол өте тура айтылған сөз, қай дін болсада, ӨЗіне ТАРТпай қоймайды. Мұсылман діні ҚазаҚты арабтармен «туыс» қылмай тынышталмайды! Шыңғысхан ұрпақтары ҮШ түрлі дін Ұстап ТҮРКІ қалқын «парша-паршасын» шығарды емес пе! Қазір ҚазаҚ халқын Мұсылман мен Коммунистік ДІН(орыстар діні) өкілдері,бөлшектеуге жақын қалған жоқ па.
Ия дұрыс Әмір мырза кеңес үкіметінде білімнің уын ішіп ақылын ұмытқаннан сендей ұрпақтар туылып, құдайдың барын да ұмтып қалғаны хақ. Құдайын таныған дінін-амандығын да таниды. Ал құдайсызға дін -апиын екені сөзсіз. Себебі адамазтаың ақылы неге жетпесе сонан қорқады немесе пайдасын ала алмай керісінше уланады. Құдай сендей бауырларымыға иман нәсіп етсін.
Тоқберген Байтасов!
«…. білімнің уын ішіп ақылын ұмытқаннан сендей ұрпақтар туылып, құдайдың барын да ұмтып қалғаны хақ…….»
Сіз жаман ойлаған екенсіз! Әркімнің өз ойын айтуға пайғамбарымыз шек қоймаған және өтірік молдадан сабақ алмаңдар деген. Комунистік партия-Ол діннің бір түрі ғана! Ол Ленин атаулы адамға табынуды көздеді, орыс Иисусы сияқты!Қалай айтсаңызда дін бір нәрсені ғана көздейді-ол дүние үстемдігі! Оны жоққа шығара алмайсыз. Ал нағыз діндар болсаңыз неге Сириядан,Иракты бомбалағанда,дінді қорлағанда қайда қалдыңыз? «Бұғып» қалдыңыз!Өйткені онда оқ тиуі мүмкін, ең болмағанда мұсылман халқын қорғалайтын СӨЗ айтуға жарамадыңыздар, інге жасырынып!
Ал мені дінсіз деп қаралағыңыз келеді.Өтірік молда болғаннан, дінсіз болған артық!
Қазақша сайттар мен орыс тілді сайттың айырмашылығын білесіз бе? Казақша сайттан орысша сайттағылардың айырмашылығы жермен көктей! Неге?
Әмірн мырза Құранды оқмағаның, жалпы ақылыңда жетімсіз екені көрініп тұр. Текті қазақ болсаң, сенің бұл пәтуарыңа; «Құдайсыз қурай да сынбайды» деген қой баққан аталарың да сенен әлде қайда дін, тағдыр, жан, рұқ дегенді жақсы меңгерген екен. «Аятта; «Бәдеуилерді замандардың жаманы күтіп тұр, жамандығы өзіне болсын» деген Раббымыз. Ешқандай қайғы-қасірет Алланың үкімінсіз болмайды деп те ескерткен. Сен Құдайға қарсы болды,и аяттарына ортақ қосып, кәпірге айналды деп бар қазақты тексіз, құдайсыз дегенде жарамас. Шәкәрәм мен Абай атамызды түсіне алсаң бұлай көкіп өзіңе -өзің жаулық қылмас та едің.
«……Себебі адамазтаың ақылы неге жетпесе сонан қорқады…»
Адамзат Нұх пайғамбарға дейін өмір сүрген. Ал дін пайда болғаннан кейін адам өмірі қатты өзгерді деп айта алмаймын.Адам дінге дейін бір-бірін өлтірді(қойша қырды), ал дін пайда болғаннан кейін де бір толастаған жоқ, қайта діни соғыстар пайда болды. Сонда діннің адамзатқа жасаған жақсылығы неде? Мұсылман- адам да, дінсіз немесе басқа діннің адамы -адам емес пе?
Ал Америка билеушілері бүгінгі күнге дейін Құдайды ауыздарынан тастамай мұсылмандарды бомбалауда, әлі «Крестовый поход» деп жар салуда. А молдалар көрсе де көрмеген, естімеген болуда!Ақиқатын айтыңыз!
Әмір сен әуелі ДІН -АМАНДЫҚ, Құлшылғы — сәжде екенін түсініп ал. Сәжде деген құранда неге 30-аяттан тұрады. Онан қандай ғибрат алуға болады? Есеп білмеген есек дегенде бар. Ал сәждені тау, тас, көкпен жердегі барлық нәрселер, адамдар тұтастай жасайды деп ескерткен Раббымыз. Бірақ сен мұны ұғыңа алатын пендеге жатпайсың, өйткен санды білмейтін сансыз, надан масһабшы, имамдардан да әлде қайда сөз ұқпайтын жетең өспей қалған, сондықтан, сезімдік ақылмен шектелген, төменсің. Сен үшін де алдағы уақтта өкінішті жағдайлар тосып тұрғаны да хақ..
Тоқберген Байтасов!
«……Сен үшін де алдағы уақтта өкінішті жағдайлар тосып тұрғаны да хақ….»
Нағыз жетесіз адам- Ол өзін Құдаймен теңеген адам! Өйтіп жазуға
сенің де, басқаның да құқығы жоқ.
Бәрі бір Құдайдың қолында!!!!!
Ал жетесізді де, күнәкарді де ол жаққа барғанда шешеді! Діни сауатым жоғары деп МАҚТАНУДЫҢ керегі жоқ!
Жарайды керемет болсаң, онда күт менде күтейін, құдай саған сонымен иман бермесе басқаша қалай болады. Аруағын, қабірдегілерін ұмытқан, өз ұлтын, тегін тастаған опасыздар ғой. Құранда тек ол жақта шешемін деген Құдайдың уәдесі жоқ. Мұнафықтарды, екі жүзділерді жылына екі рет сынаймын деген. Кім Құран аятына Раббысының көрсеткеніне, өз алды артындағы күзетшілерін көрмесе онда ол мейлі «хазрет» аталсын екі жүзді мұнафық болады.
«……Есеп білмеген есек дегенде бар….»
Әйгілі дүние жүзіндегі математиктердің көбісі мұсылман емес, сонда оларды да есекке жатқызсың ба? Әлде басқа ойың бар ма?
Әлде сол математиктерден артықпын деп ойлайсың ба?
Тағы есек болдың Әмір мырза: Құранды оқы адамзатың бәрі мұсылман (тек) болып туылады тек дінде ғана бөлінеді. Ал діннің бәрі исламнан тарайды. Арапатарға түскені үгіті ғана. Ислам деген әлемдік шежіре ғой. Мұхаммед пайғамбара әлемге шырақ жол көрсетуші деген. Құран Тәуратты қайталайды деген. Құранды оқы нанбасаң. Білімің жетпесе сұра ауылдағы қарапайым қазақтардан да.
«…Сонымен Шыңғысхан атамыздың әкесі; Маңмұр ата болса, шешесі Монсия ана болады…..»
Бұл тұжырымыңыз шындыққа жанаспайды, өйткені Орхон-Енесей жазында Шыңғвысханның шешесінің есімі Марал делінген.
, Сокр.сказщаниедегі Олуэн немесе Оэлун -ол Қытай тіліндегі сөз, қазақшасы-Мүйізді Бұғы(Марал) немесе Елік(Лань).
«….Әмірн мырза Құранды оқмағаның, жалпы ақылыңда жетімсіз екені көрініп тұр….»
Егер ата бабалармыз 17 ғасырға дейін мұсылман болмаса, Тәңіріге табынса,Шыңғысхан бабамызда Тәңірінің қолдауымен дүниені өзіне қаратқан болса.
Бабаларымызды құранды оқымаған ақылы жетімсіздер деп айтқың келіп отыр ау деймін!
«………….бұл ақпаратарды аян арқылы түзетуге, жалғануға болатынын ұмыт қалдырғанбыз…..»
Өкінішке орай аян бергенде сен оны дұрыс қабылдамағансың ау деймін,немесе аян беруші мұсылман бабаларымыздың біреуі болған екен.
Әмір мырза шындықты адам балсы өндіре алмайды. Шындық деген бір қуатты тек Раббымыз ғана көрсетіп білдіреді. (Надан болма құранға да жүгінген дұрыс болады.) Оны хақиқатмен (қарсылық заңымен) ғана шынға қозғалысқа айналдырады. Сонда қандай шындықты айтып Құдай болмақсың? Сенің айтып жүрген шындарың өзеріп тұратын маңызын жоғалтақандар ғой. Мен шындықтан құдайдың аруақтарға көрсет деген уақинан хабар бердім. Өтірік десең аруағыңнан сұра. Бірақ әй қайдам мұнда текті қазақ аз ғана қалды ғой.
«……….адамзатың бәрі мұсылман (тек) болып туылады тек дінде ғана бөлінеді. Ал діннің бәрі исламнан тарайды….»
Мен сөзіңді түсінбедім, егер бәрі исламнан тараса , онда неге пұтқа табынады, неге мұсылманмен жауласады, неге мұсылман қағидасына қарсы шығады?Неге пайғамбарымызды мазаққа айналдырғысы келеді?
Мен дауласу, қарсы шығу үшін жазып отырған жоқпын, мен соны түсінгім келеді.
Мұсыламан дегентАдамдық тек қой. Ал дін деген насихат өмір сүру қағидасы. Сондықтан да адамзатың қаншалықты өмір сүру бақтты болу әдісі тәсілен қарай соншма дін бар. Негізі дін Ислам болып басталып 8-тараудан тұрып мұны меңгеру арқылы ең соңында барлық кітаптардың жинағы діндердің біргіуін насихатайтын құран түсті. Исламның бұл кітабына мұргерлер барлық діннің басын қосуға олардың сұраулары мен мұқтаждықтарын құран арқылы тауып беруі керек болатын. Ол бірлік Ясауи баба сәни дәптермен әлемнің барлық ғылмы дінін тоғысқанмен оны меңгере алмаған надандар орта топтық араптық намазды тықпалап қазақтың әлемнің алдындағы ең биік дәстүрін көрсетпеуге жан таласып жатқанына өз ұлтымыздың надандары жәрдем беріп жатыр. Алмас қылыш қап түбінде жатпайды ата жолы білімі әлі жазылып біткен жоқ. Қазіргі жазылғаның өзі әлем тілдеріне аударылса масһаб та басқасы да құлап масқара болар еді. Болашақ әлемнің ең жоғарғы даналығы Абай-Шәкәрім, Ясауи бабалардың еңбегі болып қалыптасады да. Және мұны айқын дәлдейтін Отырар кітапханасы да ашылыады. Ондағы теріге жазылған кітап, әлемдер шежіресі, исламның негізі туралы Құранда серті бар Раббымыздың.
«………Мен шындықтан құдайдың аруақтарға көрсет деген уақинан хабар бердім….»
Мен жиі түс көремін; «Маған қаптаған иттер(төбеттер) шабуыл жасайды. Сол мезетте үш аттылы, қатар тұра қалып мені қорғайды. Маған үлкен ағаш қоршауы бар қаланың қақпасын ашады..»
Неге үш аттылы,неге ағаш қақпа? Соны түсінбеудемін.Мүмкін ол аян шығар?
Енді келдің біздің ауылға Әмір мырза. Ия бұл саған берілген нақты аян. Сен басқа қалада өмір сүріп иттердің-кәпір жындардың шабуылына ұшырап жүрсің. Саған Құдай патшалығына (ата жолына) кіруге қақпаны ашып жәрдем беріп жүрген үш жұртың бар екен. Сен бірақ әлі мұны мойынсұнбай жүргенің қайта -қайта көрсетіп жатқаны да. Саған 41-әулиені арлап зияртауың керек. Сонгда кіресің бұл қақпадан.
Мен алдындағы жазған пікірлерімнен бас тартып отырған жоқпын.
Бір Шыңғысханның тарихын түгендейтін адам діни көзқарасты болмау керек, және ащы да болса шындықты жазу керек!
Ащы да болса өз пікіріді жазудамын,оны жоққа шығара алмайсыздар!
Шындықты Құдай ғана хақиқатымен шынға айналдырады. Сол кезде ащы болып кімге тиетінінде құдайдың еркінде. Асықпаңдар білімге шоқынған қауымдар, ғылымнан хабар келіп әлі шындықтың шынға айналатын күні туады да. Әуелі ащы да болса қазақ елін неге құдай азаптап, түрлі апрамен сынап жатқанын ғылымның жоқтығына дәлел екенін. де мойындаған адамдық болар еді.Шындық-Ғылым болып, ол бар жерде алтын ғасыр да орнайды.
Қырғыз жерінде табылған тас жазуларда Шыңғысхан тиынында бар сөз бар,ол сөзді әркім тексере алады.Ол жазуды басқа жазумен шатастыру мүмкін емес!!!!
Әрбір қасиеттті, текті өмірден өткен адамдардың жаны тірі, және белгісі бар. Оны ешкімен шатыстыруда мүмкін емес. Сондықтан олар пайғамбарымыз арқылы қандайда бір біз сияқты өлілермен тілдесе алады.
Тоқберген Байтасовқа! «Монғолдардың қалыптасуы түб негізі қытайдан алып; 4-ғасырдан басталып Ти, Гу,Са тайпасынан «жаушы, жеңбекші» деген жауынгерлік белгісі болған» деегніңізге басқаша тұжырым ұсынамын:
Қазақтың ұлы қағаны Шыңғыс хан атамыз жайлы Маңғыстаудың рулық шежіресі былайша сөйлейді:
Шыңғыс қаған атамыздың тегінің қазақ екендігі дауға жатуға тиіс емес. Алайда, Шыңғыс қаған атамызды қазақ деп айтуымыз үшін, міндетті түрде атамызды 105 таңбалы (105 рулы) қазақтың бір руынан шыққандығын дәлелдеуге тиіспіз. Егер біз мұны істей алмасақ, атамызды қазақ деп атауымызға ешқандай құқығымыз болмайды.
— Атамыздың тегі Қазақ, Кіші жүз, Алшын, Байұлы, Адай екені даусыз. Аспандағы ай менен күн қандай ақиқат болса, Шыңғыс қаған атамыздың тегі қазақ, Кіші жүз, Алшын, Байұлы, Адай екені де сондай шындық.
— Қазақ (Қазақ қаған, бүкіл әлемді билеген ұлы патша). Қазақтан Ақарыс (ұлы жүз), Жанарыс (орта жүз), Бекарыс (кіші жүз).
Түсініктеме: Ақарыс – Аға арыс (ағасы), Бекарыс – Кіші жүз, деп аты айтып тұрғандай қазақтың ең кішісі, кенжесі, яғни қарашаңырағының иесі болып табылады.
Бекарыстан алты ата Әлім, Жетіру және Он екі ата Байұлы қосылып 25 тақта (25 таңбалы) кіші жүзді құрайды.
Байұлынан — Алаша, Байбақты, Қызылқұрт, Масқар, Есентемір, Шеркеш, Таз, Тана, Жаппас, Ысық, Беріш, кенжесі Адай.
Адайдан екі бала – Құдайке (Ад-гу), кішісі Келінберді (Ад-лу).
Құдайкеден екі бала – Тәзіке, кішісі Қосай.
Келінбердіден алты бала – Құнанорыс (Рысқұл), Ақпан, Балықшы (Шыбынтай), Бұзау (Жеменей), Тобыш, кенжесі Мұңал.
Мұңалдан — Әли, Бәйімбет, Жаулы, Шоғы, Алақұнан.
Сонда Шыңғысханның шыққан Қиян (Қият) руы былайша өрбиді.
Адайдан – Келімберді – Мұңал — Жаулы — Жары — Мұрат (Кеще) — Шортық — Бұхар — Құрым — Сүйіндік — Тұрнияз — Айытқұл – Қиян болып таратылады. Бұл дерек Адайдың әйгілі биі Алшын Меңдалыұлы шежіресінен алынды (Алшын Меңдалыұлы «Адай шежіресі» Алматы-2002. 67 бет).
Қазақ та «Үлкен ұл тақ мұрагері, кенже ұл қарашаңырақ иесі» делінеді. Өздеріңіз көріп отырғандай, Адай атауы сөз түбірінде Ада (Ата) деген атты иемденген және сонымен қатар Шежіренің де ең соңында тұр.
Осы шежіре деректерінің төмендегідей бұлтартпас топономикалық айғақтары бар:
— Адайдан — Қап (Кавказ) тауының ең биік шыңдарының бірі Адай шыңы, Мұңалияда (қазіргі Моңғолия) Адай атты көл, Адай атты өзен;
— Мұңал мен Жарыдан — Арал мен Қас би (Каспий) теңізі ортасында Мұңалжары (Мұғаджар) тауы;
— Мұңалдан — Шыңғыстаудың ең биік шыңы Мұңал шыңы; (Көңіл аударайық, Шыңғыстаудың ең биік шыңына Атасының аты қойылған).
— Мұңалдан – Алтайдағы Мұңал (Моңғол) даласы;
— Мұңалдан — қазіргі Монғолия мемлекеті;
— Шыңғыстан — Сарыарқа да Шыңғыстау деген тау;
— Жарыдан — тіпті сонау Америка құрылығының Амапа жерінде де Жары атты өзен, Жары атты көл бар. Өзіміздің елде де Жаркент (Жары кент қаласы), Жарбұлақ (Жары бұлақ), Жартас, Жарқұм, Жармыш, Жарма, Жарысу, Жарқұдық (Жары құдық), Жарты, Жаршеке (тау), Жарауыл, Жарын, Жарбөгет, Жарас атты топонимдер толып жатыр. Осы атаулардың барлығы дерлік Маңғыстауда орналасқан.
Мұңал-Жары руы Манқыстауда Адай халқының үлкен бөлігін құрайды. Себебі, Манқыстауда «Жарының мал іздегендері де бір үй толтырады», «Жары көп пе, тары көп пе», «Таяқ лақтырсаң Жеменейге тиеді, егер Жеменей бұғып қалса Жарыға тиеді» деген сөздер ежелден айтылып келеді;
— Бұхардан — Бұхара қаласы (қазіргі Өзбекістан жерінде);
— Шыңғыс қағанның арғы аталары Қаралардан (Түпқараған (Қарағантүп, Қараған түбек), Қараман Ата (бейіт, қорым, алқап), Қарақия (ойпат), Қарамандыбас (ежелгі шумерлер (маялар) өздерін Қарабастар деп атаған – Қарақұрым (Шыңғысхан қағанатының астанасы);
Құрымнан – Қарақұрым (Шыңғысхан қағанатының астанасы);
— Мұңалдан – Қияннан (Қият) – Қарақия (Қара Қия); Қият деген көптеген рулар мен қалалар;
— Қияннан – Қиян (алқап), Қиянды (шатқал), Қияқты (тау) (Маңғыстауда).
— Шортықтан – Шорым атты жер атауы (Маңғыстауда).
Осы рулардан қалған топономикалық атаулар әлем картасында өте көп. Оның бәрін жазатын болсақ, оған арнайы кітап арнау қажет болатыны сөзсіз.
Сізден осы тұжырым жайлы пікіріңізді сұраймыз?
Мұхаметкәрім бауырым ізденгенің де дұрыс. Білім арқылы Шыңғысхан бабамыздың тегін Адай атамыздың негізін дәлдегеніңде де ешқандай сөкетгі жоқ. Бірақ Адай, Шыңғыс деп ат қойудың да Құдайдан берілген аманат жанмен оның түп егесімен байлансыт болап мұны сол кездегі қасиетті аталарымыз дөп басып анықтай білген. Бұл жерде жан мен рұқтың екі жақтан келетінін де білген жөн.Сондықтан әр адам баласының негізінде үш аты бар. Үш өмірден хабар болар. Сонымен бірге қазақтың ұміт қалған Құдайсыз қурай сынбайды деген қағидасымен мұндай деректерді сол аруақтардың өізінен неге сұрап білмеске? Оныңда өзіндік амалы, жолы да бар ғой. Оларды неге өлі, өздерінен хабар бере алмайды деп масһабшы надан діншілерге сеніп, еліктеуіміз керек? Мен мұны Шыңғысхан бабаның өінен сұрап жатқан жеріне дейін білемін десем, оған сенбегенде неге тексеріп көрмейсіңдер? Тақуалық ата-бабамыздан қалған әулие, абыздық жол бар емес пе? Құр білімге ғана жүгіне бермей ІЛІМ деген бар ол ғылыммен, уахи аянмен негізделгенін де ұмытпай»Ілімен білім ортасын таппасаң бүлін» дегенді неге айтты текті бабалар?
Тоқберген бауырым! Менің Сізге баяндаған дерегім Атам қазақтың рулық шежіресі ғой. Сіз сонда рулық шежірені дәйексіз дерек демекшісіз бе?
Қожырбай мырза рулық шежіреніде адам баласы жазады. Және ол ауыз екі әдебиетпен, жұртың естіген жадында қалған деректерменде көп байланысты. Ал қателеспейтін, жаңылыс сөйлемейтін адам бұл өмірде жоқ. Әрбір қауымның өз заманына қарай алдағы өткендердің қалыс қалған және қатесін түзету міндетті жағдай. Құранды ғана түзей алмаймыз қалғандар сол шежіреге түскен аруқатрдың басының көтеріліп жарыққа шығумен деректері де қайта түзетіліп отыру керек.
Демек Сіз үшін қазақтың рулық шежіресі сөйлемейді.
Онда Атам қазақтың рулық ТАҢБАЛАРЫНЫҢ ҚАЛАЙ СӨЙЛЕЙТІНІН тыңдап көріңіз:
Таңбаны – қазақ руларының жеке куәлігі десе де болады.
Шыңғысхан қағанатының бас таңбасы (гербі) «Тіл таңба» болған. Бұл таңба бүгінгі Моңғолиядағы Шыңғысханның туған жері Аваргададағы Шыңғысханға арналған «обелискіге» салынған. Бұл «Тіл таңбалы Адайлардың», яғни Адам Атаның қарашаңырақ иелері Адайлардың бас таңбасы.
«Арам менен адалды
Айырған бізге Құранды
Құранды берген Құдайды.
«Тіл таңбалы» Адай ек
Әулие Бекет ұранды» Бұл әйгілі жырау Нұрым Шыршығұлының толғауынан үзінді.
Әйгілі «Сырым батыр» дастанында:
«Тіл таңбалы» Адайдан
Атағозы батыр бар» деген жолдар бар.
«Маңғыстауда таңба өзге малға емес, тек жылқыға ғана басылатын белгі. Мәселен жолаушылап келе жатқан адам қай рудан екендігі мінген атының таңбасынан белгілі болған. Адайлар жылқысына рулық тіл («Ш») таңбасын басқан. Мұндай таңбалар ешуақытта өшпейтін із қалдырған». Ефименко П., 1-Юридические знаки. Журнал министерство народного просвещения, ч. 1ХХҮ1. СПб., 1874, №11,12; Фиельструп Ф. Стр.97.
Шыңғысханның таңбасы – Адайдың тіл таңбасы. Бұндай таңбаларды Маңғыстаудың Қошқар Ата, Дөңғара қауымы, Шопан ата, Күйеу там, Оғланды, Ескі Бейнеу қауымы, Жаңаөзен қаласынан түрікмен еліне қарай жүз шақырым жердегі Ожабай ата қауымынан, т.б. көруге болады.
Осы жерде айрықша тоқталып, ерекше атап өтетін жағдай, жалпы біз Адам деген атты ең бірінші тіліміз шығып сөйлеген кезден бастап алғанымыз ешқандай дауға жатпаса керек. Демек, ең бірінші болып Адам ата мен Ауа ананың тілі шықты. Қаз Адайлардың «Тіл таңбалы Адайлар», Қас би (Каспий) деп аталуларынан Адам атаның қарашаңырағының иесі кімдер екендігі айқын көрінеді.
Сан мыңдаған жылдар бойы бүкіл әлемді билеген қағандардың бас таңбасы «Тіл таңба» болған. Оны екінші балама атаумен Қас би деп те атаған. Бүгінгі Каспий (Қас би) теңізінің атауы да, батыс елі тарихшыларының біздің аталарымызды «язычники» деп атаулары осы айтқанымыздың айдай айғағы.
«Язычник» демекші, бұл сөздің түбірі Язык, қазақша аудармасы тіл. Шындығына келгенде Язык деген сөздің өзі де таза қазақ сөзі. Бұл сөздің түпкі атауы Иазық (орыс тілінде «Иа» деген екі дыбыстың орнына «я» деген бір дыбыс қолданылады), яғни Азық, бұл бүгінгі қазақтың, яғни қазық жұрттың көптеген балама атауларының бірі.
«Ұлым дүниеге келгеннен бері, осы бір құс шықылықтап кетпей қойды деп, қара тасты қайтара жарып көргенде, «хасби» (Қас би М.Қ.) таңба шығады. Есукей батыр әлгі таңбаны үйіне әкеліп, арша-қола тұтатып, оны аса қастерлеп, аластап отырған сәтте, баяғы құс ұшып келіп, шаңыраққа қонады да «Шыңғыс, Шыңғыс» деп шықылықтайды.
…Шыңғыс қағанның тәңірге тән мәртебелі, әулие атанып, ұлы қағанаттың «Хас би» таңбасына иелік еткен мәнісі осылай екен.
Қас би (Каспий М.Қ.) таңба – Шыңғыс қағанатының белгі-мөрі» (Лувсанданзан «Алтын шежіре» Алматы-2009. 23-24 беттер).
Демек, Каспий теңізі Қазақ Адайлардың лақап аты. Ең алғаш тілі шығып сөйлегендер, мынау он сегіз мың ғаламға, ондағы барлық құбылыстарға ат қойғандар осы біздің аталарымыз. Теңіздің атауы сондықтан Қас би деп аталған. Қаз елі – бүкіл әлем елдері мәдениетінің ең биік шыңы. Олар бүкіл әлем мәдениеті сайысынан бәйге алғандар. Соған сәйкес «Қас» сөзі де кез-келген ұғымның ең биік шыңы. Қазақтың Қас Сақ, Қас батыр, Қас мерген, Қас сұлу, Қас шешен, Қас тұлпар, Қас жүйрік, Қас дүлділ, Қас қағым, Қас дұшпан, Қас қыр (биіктік), Қасиет, Қас жақсы, Қас шеберлері осы тұжырымымыздың айдай айғағы.
«1206 жылы Шыңғысхан қағанатының ел таңбасында «Көкте тәңір, жерде қаған бар. Әлем иесінің таңба мөрі» деп жазылған (Эренжен Хара-Даван, Чиргис – хаан как полководец и его наследие. Алматы 1991, 19 бет). Қаған таза қазақ сөзі, негізі ман, хан, қазан (қазақ елі) деген сөзден шыққан. Бізге жеткен ұлы шежіреде тек қана қазақтан шығып әлемді билеген ұлы көсемдер ғана қаған атын иемденген. Бүкіл әлем тарихының бірде-бір елінде, қазақтан басқа билеушісін қаған деп атаған мемлекет болып көрген емес. Мысалы, Ұлы Алаш қаған, Қазақ қаған, Өгіз (Оғыз) қаған, Тоны көк Білге қаған, Бұмын каған, Күлтегін қаған, Шыңғыс қаған т.т. Яғни қаған деген сөз бүкіл әлемге билік жүргізетін ұлы хан, хандардың ағасы, яғни ең жоғарғы әмірші дегенді білдірген. Бұл жөнінде Әбілғазы: «Қағанның мәнісі мынау. Кім де кімнің ғиззаты және дәулеті хандық мәртебесінен артық болса, әмірлер мен халық оны қақан дер және кімнің мәртебесі қақаннан жоғары болса оны қаған дер. Қағаннан жоғары мәртебе, құрмет болмас» дейді. (Түрік шежіресі 110 бет).
Таңбалардың ұқсастығы ру-тайпалардың туыс екендігін білдіреді. Тарақ таңбалы бес тайпаның (төре, жалайыр, төлеңгіт, тарақты-табын, тарақтының өзі) және Мұхтар Мағауин айтқандай «діңі бір үшем бітік» таңбалардың түп атауы бар. Ол «Тіл». Осы көрсетілген үш таңбаның да пішін бір-біріне өте ұқсас. «Тіл таңбаның» қандай болатынын білгің келсе, Тіліңді шығарып айнаға қарасаң жарап жатыр.
Мәшһүр Жүсіптің «Қазақ шежіресіндегі»: «Төре жоқта Тарақты төре болуға жарайды», – деген де сөзінің сыры осы.
«Тіл таңбалылардың» қарашаңырағының иесі бүгінгі Маңғыстаулық Адайлар. Бұл дауға жатпайды.
Шыңғыс қаған өсиетінен: «Сөзді айттың ба – ол жақсы ма, жаман ба, әзіл ме, шын ба, бәрібір – оны қайтарып ала алмайсың; сондықтан әр сөзіңді безбенге өлшегендей салмақтап айт».
Тоқберген Байтасов мырзаға! Демек, Сіз үшін Атам қазақтың рулық шежіресі сөйлемейді екен. Онда Сіз және Сіз сияқтылар үшін Атам қазақтың РУЛЫҚ ТАҢБАСЫН сөйлетіп көрсек қалай қарайсыз?
Таңбаны – қазақ руларының жеке куәлігі десе де болады.
Шыңғысхан қағанатының бас таңбасы (гербі) «Тіл таңба» болған. Бұл таңба бүгінгі Моңғолиядағы Шыңғысханның туған жері Аваргададағы Шыңғысханға арналған «обелискіге» салынған. Бұл «Тіл таңбалы Адайлардың», яғни Адам Атаның қарашаңырақ иелері Адайлардың бас таңбасы.
«Арам менен адалды
Айырған бізге Құранды
Құранды берген Құдайды.
«Тіл таңбалы» Адай ек
Әулие Бекет ұранды» Бұл әйгілі жырау Нұрым Шыршығұлының толғауынан үзінді.
Әйгілі «Сырым батыр» дастанында:
«Тіл таңбалы» Адайдан
Атағозы батыр бар» деген жолдар бар.
«Маңғыстауда таңба өзге малға емес, тек жылқыға ғана басылатын белгі. Мәселен жолаушылап келе жатқан адам қай рудан екендігі мінген атының таңбасынан белгілі болған. Адайлар жылқысына рулық тіл («Ш») таңбасын басқан. Мұндай таңбалар ешуақытта өшпейтін із қалдырған». Ефименко П., 1-Юридические знаки. Журнал министерство народного просвещения, ч. 1ХХҮ1. СПб., 1874, №11,12; Фиельструп Ф. Стр.97.
Шыңғысханның таңбасы – Адайдың тіл таңбасы. Бұндай таңбаларды Маңғыстаудың Қошқар Ата, Дөңғара қауымы, Шопан ата, Күйеу там, Оғланды, Ескі Бейнеу қауымы, Жаңаөзен қаласынан түрікмен еліне қарай жүз шақырым жердегі Ожабай ата қауымынан, т.б. көруге болады.
Осы жерде айрықша тоқталып, ерекше атап өтетін жағдай, жалпы біз Адам деген атты ең бірінші тіліміз шығып сөйлеген кезден бастап алғанымыз ешқандай дауға жатпаса керек. Демек, ең бірінші болып Адам ата мен Ауа ананың тілі шықты. Қаз Адайлардың «Тіл таңбалы Адайлар», Қас би (Каспий) деп аталуларынан Адам атаның қарашаңырағының иесі кімдер екендігі айқын көрінеді.
Сан мыңдаған жылдар бойы бүкіл әлемді билеген қағандардың бас таңбасы «Тіл таңба» болған. Оны екінші балама атаумен Қас би деп те атаған. Бүгінгі Каспий (Қас би) теңізінің атауы да, батыс елі тарихшыларының біздің аталарымызды «язычники» деп атаулары осы айтқанымыздың айдай айғағы.
«Язычник» демекші, бұл сөздің түбірі Язык, қазақша аудармасы тіл. Шындығына келгенде Язык деген сөздің өзі де таза қазақ сөзі. Бұл сөздің түпкі атауы Иазық (орыс тілінде «Иа» деген екі дыбыстың орнына «я» деген бір дыбыс қолданылады), яғни Азық, бұл бүгінгі қазақтың, яғни қазық жұрттың көптеген балама атауларының бірі.
«Ұлым дүниеге келгеннен бері, осы бір құс шықылықтап кетпей қойды деп, қара тасты қайтара жарып көргенде, «хасби» (Қас би М.Қ.) таңба шығады. Есукей батыр әлгі таңбаны үйіне әкеліп, арша-қола тұтатып, оны аса қастерлеп, аластап отырған сәтте, баяғы құс ұшып келіп, шаңыраққа қонады да «Шыңғыс, Шыңғыс» деп шықылықтайды.
…Шыңғыс қағанның тәңірге тән мәртебелі, әулие атанып, ұлы қағанаттың «Хас би» таңбасына иелік еткен мәнісі осылай екен.
Қас би (Каспий М.Қ.) таңба – Шыңғыс қағанатының белгі-мөрі» (Лувсанданзан «Алтын шежіре» Алматы-2009. 23-24 беттер).
Демек, Каспий теңізі Қазақ Адайлардың лақап аты. Ең алғаш тілі шығып сөйлегендер, мынау он сегіз мың ғаламға, ондағы барлық құбылыстарға ат қойғандар осы біздің аталарымыз. Теңіздің атауы сондықтан Қас би деп аталған. Қаз елі – бүкіл әлем елдері мәдениетінің ең биік шыңы. Олар бүкіл әлем мәдениеті сайысынан бәйге алғандар. Соған сәйкес «Қас» сөзі де кез-келген ұғымның ең биік шыңы. Қазақтың Қас Сақ, Қас батыр, Қас мерген, Қас сұлу, Қас шешен, Қас тұлпар, Қас жүйрік, Қас дүлділ, Қас қағым, Қас дұшпан, Қас қыр (биіктік), Қасиет, Қас жақсы, Қас шеберлері осы тұжырымымыздың айдай айғағы.
«1206 жылы Шыңғысхан қағанатының ел таңбасында «Көкте тәңір, жерде қаған бар. Әлем иесінің таңба мөрі» деп жазылған (Эренжен Хара-Даван, Чиргис – хаан как полководец и его наследие. Алматы 1991, 19 бет). Қаған таза қазақ сөзі, негізі ман, хан, қазан (қазақ елі) деген сөзден шыққан. Бізге жеткен ұлы шежіреде тек қана қазақтан шығып әлемді билеген ұлы көсемдер ғана қаған атын иемденген. Бүкіл әлем тарихының бірде-бір елінде, қазақтан басқа билеушісін қаған деп атаған мемлекет болып көрген емес. Мысалы, Ұлы Алаш қаған, Қазақ қаған, Өгіз (Оғыз) қаған, Тоны көк Білге қаған, Бұмын каған, Күлтегін қаған, Шыңғыс қаған т.т. Яғни қаған деген сөз бүкіл әлемге билік жүргізетін ұлы хан, хандардың ағасы, яғни ең жоғарғы әмірші дегенді білдірген. Бұл жөнінде Әбілғазы: «Қағанның мәнісі мынау. Кім де кімнің ғиззаты және дәулеті хандық мәртебесінен артық болса, әмірлер мен халық оны қақан дер және кімнің мәртебесі қақаннан жоғары болса оны қаған дер. Қағаннан жоғары мәртебе, құрмет болмас» дейді. (Түрік шежіресі 110 бет).
Таңбалардың ұқсастығы ру-тайпалардың туыс екендігін білдіреді. Тарақ таңбалы бес тайпаның (төре, жалайыр, төлеңгіт, тарақты-табын, тарақтының өзі) және Мұхтар Мағауин айтқандай «діңі бір үшем бітік» таңбалардың түп атауы бар. Ол «Тіл». Осы көрсетілген үш таңбаның да пішін бір-біріне өте ұқсас. «Тіл таңбаның» қандай болатынын білгің келсе, Тіліңді шығарып айнаға қарасаң жарап жатыр.
Мәшһүр Жүсіптің «Қазақ шежіресіндегі»: «Төре жоқта Тарақты төре болуға жарайды», – деген де сөзінің сыры осы.
«Тіл таңбалылардың» қарашаңырағының иесі бүгінгі Маңғыстаулық Адайлар. Бұл дауға жатпайды.
Шыңғыс қаған өсиетінен: «Сөзді айттың ба – ол жақсы ма, жаман ба, әзіл ме, шын ба, бәрібір – оны қайтарып ала алмайсың; сондықтан әр сөзіңді безбенге өлшегендей салмақтап айт».
Мұхамметкәрім мырза! Таңбаға келсек жалпы оның саны 76-мен белгілі болады. Ал енді Адайлардың тіл таңбасының негізі Ғиса пайғамбарымызбен, Дәуіт пайғамбарымыздың меңгерген құс, жаратылыс тілімен байланысты екенін де білгеніңіз дұрыс. Қазақтан басқа әлемде ұлттар да көп және олардың тегі бергі орта Нұқтан басталады. Таңбаның бәрін сол жерден тартқан дұрыс. Сонда Абай атамыздың; «Адамзатың бәрін сүй бауырым» деген қағидасын тануға болады. Ал енді Шыңғысхан баба тарихына келсек неге бабамыздың өзіне жүгініп сұрмасқа. Бұл да қазақты дәстүрі емес пе? Болмаса Бееет атаға жүгінейік. Әлде әулиелер өлі біздің мұндай сұрағымызға жауап беріп төрелік жасай алмай ма?
Демек, Сіз үшін Атам Қазақтың рулық таңбасы да сөйлемейді екен. Онда Сізге Атам Қазақтың қара домбырасын сөйлетейік:
ШЫҢҒЫСХАН ЖӘНЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҚАРА ДОМБЫРАСЫ
Бүткіл жер бетіндегі барлық ішекті аспаптардың атасы қазақтың қара домбырасы. Себебі, қазақтан өзге ешбір елде күй тартылмайды. Домбыра мен күй қазақтың төл мұрасы. Сол үшінде өткен жылы Қазақтың Қара домбырасы мен Киіз үйі адамзаттың ең ұлы он жәдігерінің бірегейі ретінде ЮНЕСКО тізіміне енді.
Осы домбыра мен күй Шыңғысханның тегінің қазақ екеніне толықтай куәлік ете алады.
Қазақтың бұрынғы аңыз –жырларының барлығы дерлік Шыңғысхан бабамызға, немесе оның ұрпақтарына байланысты шежіреленеді. Солардың бірегейі – Кетбұғаның «Ақсақ Құлан» күйінің аңызы. Бұл аңыз Әлкей Марғұлан еңбектерінде, Ақселеу Сейдімбектің және басқа да зерттеушілердің шығармаларында қазақ мәдениеті мен тарихы тұрғысынан талай суреттелген. Бұл күйдің авторы Кетбұға ұлы жыршы, дәулескер күйші, көріпкел бақсы, Шыңғысханның шежірешісі, әрі әділ биі бас кетер жауапкершіліктен, домбыраның құдіретімен адам тағдырын арашалап алып қалады. (Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Монография. Астана: Күлтегін, 2002. 267-279 б.) Кезінде Роман Роллан Затаевичке «Ақсақ құлан» күйі туралы «Мен осындай күрделі психологиялық драманы екі пернелі құралмен жеткізе білгендікке қайран қалдым. Өзім де тарихтың толқынына кіріп кеткендей болдым» деген екен. Жақында археолог, түркітанушы ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы мұңал Алтайынан біздің заманымыздың 6-7 ғасырына жататын қазақтың қара домбырасын тауыпты. Ғалымның айтуынша, домбыраның кереметі мол. Ең қызығы домбыраның артында екі жол, алдыңғы жағында үш жол түркі (қазақ) жазуы болса, шанағындағы тесігі алдыңғы бетінде емес, керісінше артқы жағында екен. Бұл баяғы Жошы хан қайтыс болғандағы аңыздың шындығын көрсетсе керек. Аңызда баласы өлді деген қаралы хабарды жеткізгеннің домбырасының алдыңғы бетіне қорғасын ерітіп құйып, тесіпті дейтін аңыз бар еді. Бұл сол аңызға дейінгі қолданылған домбыра болса керек. (Үш қиян». № 35 (395). 2008 жыл). Бұдан шығатын қорытынды ұлы мұңал даласы, ол кезде қазақ елінің құрамында болған. Тіпті ол жер 1921 жылға дейін Түркістан даласы деп аталған. Оның тағы бір айғағы: Жақында орталық Мұңал (Моңғолия) жерінен біздің заманымыздың 6-7 ғасырына жататын адамның тас мүсіні табылды. Ғалымдарымыз мүсіндегі өте жақсы сақталған қазақтың бүгінгі күнге дейінгі ою-өрнегі мен қашаулары және оның келбеті, мүсіннің қазақ бегіне арналып жасалғанын көрсетеді, деп отыр. Атамыздың өмір бойы көшіп жүріп, жарты әлемді бағындырып өз еліне, өз ұрпағына «Жер ұйық» іздеуі Асан қайғы атамызды еске түсірсе, Қытай даосын шақыртып өлмейтін дәру іздеуі «Қайда бір халқым барсам да, Қорқыттың көрі қазулы» деп ежелден айтылып келе жатқан мақал мен және бүкіл қазақ білетін «Қорқыт» күйімен үндесіп жатыр.
1960-1970 жылдары академик Әлкей Марғұлан бастаған бір топ қазақ ғалымдары Ұлытаудағы Жошы кесенесін ашқанда, онда жатқан мүрденің тура «Ақсақ құлан» аңызында айтылғандай бір қолсыз жерленгенін көрген (Жошының қолын құлан шайнап тастаған). Кесенеге Жошының сүйегін жағалай оның ұлысына қарайтын 26 тайпаның таңбалары бірге қойылыпты. Қазақ ғалымдары осы 26 таңбаның бәрі бүгінгі қазақ руларына тиесілі белгілер екенін, оның ішінде қазіргі моңғол ұлтына жататын рулардың бірде-біреуінің белгісі жоқ екенін айтады. Ал, енді Кетбұқа батырдың Жошының өлгенін Шыңғысханға «Ақсақ құланды» тартып естіртетіні естеріңізде шығар? Сонда «моңғол» Шыңғысханның күйді қазақтан әрмен түсініп, қайғыдан «аһ» ұрып қапалатыны ше? Шыңғысханды сонда да моңғол дейміз бе? Әлде ол кездің моңғолдары да домбыра тартқан дейміз бе?»
Бұл күйдің Қ.Медетов, А.Жұбанов, Р.Омаров, Н.Тілендиев, М.Хамзин жеткізген нұсқалары бар, бұлардың бәрінің жалпы тартысы мен әуені бірдей, яғни құланның қашқаны, қайғылы саяткершілік, ханзаданың қазасы сияқты сюжеттер суреттеледі. Ал Маңғыстауда тартылатын «Ақсақ құланның» мелодиясы мен ырғағы өзгеше, күй үш тараудан тұрады және оқиғасы күймен қоса айтылады. Жазушы Әбіш Кекілбай ағамыз «Ақсақ құланның» аңызын Мұрат Өскінбаев он жеті тараулы күй етіп тартатынын айтады, яғни күйдің басқа нұсқалары кезінде жазылып алынбаған. Бізге жеткені осы үш тарауы ғана. Осы күйлердің Маңғыстау жерінде таралуы мен сақталуының себебі – тарихи драма Адай жұрты арасында болды деген сөз. Бұған басқаша түсініктеме бере алмайсың.
Бүткіл әлемнің музыка тарихында адам баласына, немесе ру, тайпаға арналған музыкалық шығармалардың ішінде Құрманғазы атамыздың (Алшын-Байұлының Қызылқұрт руынан) Адай күйінен асқан музыкалық шығарма жоқ. Бұл күйді естіген жан «ішкен асын жерге қояды». Ондай рухы биік күй жер бетінде бұрын-соңды болып көрген емес. Күй Адам атамен қазақтың қарашаңырағының иелері Адайларға арналған. Демек, қарашаңырақ иелері осыған лайық болғаны.
Құрметті оқырман! Еске ұста! Шыңғысханның тегі қазақ болмаса оған қаралы хабарды Кетбұға атамыз домбыраның күйімен жеткізбеген болар еді. Құрманғазы атамыз әлемге әйгілі «Адай» күйін шығармаған болар еді. Ақыл-есі дұрыс, білімді жандарға, осы екі күйдің өзі-ақ Шыңғысхан атамыздың тегінің қазақ екенін мойындауға жарар еді.
Шыңғыс қаған атамыздың тегінің қазақ екендігі дауға жатпайды.
Егер әркім өз пиғылын арамдық ойдан тазартатын болса, бүкіл ел ұры-қарыдан, зиянды әдеттен пәк болар еді (Шыңғыс қаған өсиетінен).
Тоқберген Байтасов мырзаға! Демек Сізге Атам Қазақтың Таңбаларыда сөйлемейді екен. Онда Сізге Атам Қазақтың ҚАРА ДОМБЫРАСЫН сөйлетіп көрейік?
ШЫҢҒЫСХАН ЖӘНЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҚАРА ДОМБЫРАСЫ
Бүткіл жер бетіндегі барлық ішекті аспаптардың атасы қазақтың қара домбырасы. Себебі, қазақтан өзге ешбір елде күй тартылмайды. Домбыра мен күй қазақтың төл мұрасы. Сол үшінде өткен жылы Қазақтың Қара домбырасы мен Киіз үйі адамзаттың ең ұлы он жәдігерінің бірегейі ретінде ЮНЕСКО тізіміне енді.
Осы домбыра мен күй Шыңғысханның тегінің қазақ екеніне толықтай куәлік ете алады.
Қазақтың бұрынғы аңыз –жырларының барлығы дерлік Шыңғысхан бабамызға, немесе оның ұрпақтарына байланысты шежіреленеді. Солардың бірегейі – Кетбұғаның «Ақсақ Құлан» күйінің аңызы. Бұл аңыз Әлкей Марғұлан еңбектерінде, Ақселеу Сейдімбектің және басқа да зерттеушілердің шығармаларында қазақ мәдениеті мен тарихы тұрғысынан талай суреттелген. Бұл күйдің авторы Кетбұға ұлы жыршы, дәулескер күйші, көріпкел бақсы, Шыңғысханның шежірешісі, әрі әділ биі бас кетер жауапкершіліктен, домбыраның құдіретімен адам тағдырын арашалап алып қалады. (Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Монография. Астана: Күлтегін, 2002. 267-279 б.) Кезінде Роман Роллан Затаевичке «Ақсақ құлан» күйі туралы «Мен осындай күрделі психологиялық драманы екі пернелі құралмен жеткізе білгендікке қайран қалдым. Өзім де тарихтың толқынына кіріп кеткендей болдым» деген екен. Жақында археолог, түркітанушы ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы мұңал Алтайынан біздің заманымыздың 6-7 ғасырына жататын қазақтың қара домбырасын тауыпты. Ғалымның айтуынша, домбыраның кереметі мол. Ең қызығы домбыраның артында екі жол, алдыңғы жағында үш жол түркі (қазақ) жазуы болса, шанағындағы тесігі алдыңғы бетінде емес, керісінше артқы жағында екен. Бұл баяғы Жошы хан қайтыс болғандағы аңыздың шындығын көрсетсе керек. Аңызда баласы өлді деген қаралы хабарды жеткізгеннің домбырасының алдыңғы бетіне қорғасын ерітіп құйып, тесіпті дейтін аңыз бар еді. Бұл сол аңызға дейінгі қолданылған домбыра болса керек. (Үш қиян». № 35 (395). 2008 жыл). Бұдан шығатын қорытынды ұлы мұңал даласы, ол кезде қазақ елінің құрамында болған. Тіпті ол жер 1921 жылға дейін Түркістан даласы деп аталған. Оның тағы бір айғағы: Жақында орталық Мұңал (Моңғолия) жерінен біздің заманымыздың 6-7 ғасырына жататын адамның тас мүсіні табылды. Ғалымдарымыз мүсіндегі өте жақсы сақталған қазақтың бүгінгі күнге дейінгі ою-өрнегі мен қашаулары және оның келбеті, мүсіннің қазақ бегіне арналып жасалғанын көрсетеді, деп отыр. Атамыздың өмір бойы көшіп жүріп, жарты әлемді бағындырып, ол елдерге әділетті қоғам орнатып, өз еліне, өз ұрпағына «Жер ұйық» іздеуі Асан қайғы атамызды еске түсірсе, Қытай даосын шақыртып өлмейтін дәру іздеуі «Қайда бір халқым барсам да, Қорқыттың көрі қазулы» деп ежелден айтылып келе жатқан мақал мен және бүкіл қазақ білетін «Қорқыт» күйімен үндесіп жатыр.
1960-1970 жылдары академик Әлкей Марғұлан бастаған бір топ қазақ ғалымдары Ұлытаудағы Жошы кесенесін ашқанда, онда жатқан мүрденің тура «Ақсақ құлан» аңызында айтылғандай бір қолсыз жерленгенін көрген (Жошының қолын құлан шайнап тастаған). Кесенеге Жошының сүйегін жағалай оның ұлысына қарайтын 26 тайпаның таңбалары бірге қойылыпты. Қазақ ғалымдары осы 26 таңбаның бәрі бүгінгі қазақ руларына тиесілі белгілер екенін, оның ішінде қазіргі моңғол ұлтына жататын рулардың бірде-біреуінің белгісі жоқ екенін айтады. Ал, енді Кетбұқа батырдың Жошының өлгенін Шыңғысханға «Ақсақ құланды» тартып естіртетіні естеріңізде шығар? Сонда «моңғол» Шыңғысханның күйді қазақтан әрмен түсініп, қайғыдан «аһ» ұрып қапалатыны ше? Шыңғысханды сонда да моңғол дейміз бе? Әлде ол кездің моңғолдары да домбыра тартқан дейміз бе?
Бұл күйдің Қ.Медетов, А.Жұбанов, Р.Омаров, Н.Тілендиев, М.Хамзин жеткізген нұсқалары бар, бұлардың бәрінің жалпы тартысы мен әуені бірдей, яғни құланның қашқаны, қайғылы саяткершілік, ханзаданың қазасы сияқты сюжеттер суреттеледі. Ал Маңғыстауда тартылатын «Ақсақ құланның» мелодиясы мен ырғағы өзгеше, күй үш тараудан тұрады және оқиғасы күймен қоса айтылады. Жазушы Әбіш Кекілбай ағамыз «Ақсақ құланның» аңызын Мұрат Өскінбаев он жеті тараулы күй етіп тартатынын айтады, яғни күйдің басқа нұсқалары кезінде жазылып алынбаған. Бізге жеткені осы үш тарауы ғана. Осы күйлердің Маңғыстау жерінде таралуы мен сақталуының себебі – тарихи драма Адай жұрты арасында болды деген сөз. Бұған басқаша түсініктеме бере алмайсың.
Елді елең еткізетін жалынды жырларымен танылып жүрген Маңғыстаудың арқалы ақындарының бірі Сәрсен Қадір өзімен болған бір сұхбатта былай деген болатын:
«Өзім күнделікті естіп, көріп жүрген дүниелерден мынадай пікір еттім. Қырықмылтық Қартбай (руы Адай – Келімберді – Мұңал – Шоғы (Қырықмылтық) бесқала (Хорезм) жерінде өмір сүрген, (ол кісімен менің өз әкем сұхбаттас болып, күйлерін тыңдаған) «Ақсақ Құлан» күйінің 12 нұсқасын тартқан, ал Маңғыстаулық Мұрат Өскінбаев (руы Адай – Келімберді – Тобыш – Жаңай) 9 нұсқасын тартады. Әкем қазіргі заманауи күйшілер бұл күйдің мағынасын толық жеткізе алмай жүр деп қатты өкініп отыратын. Бұл күйлердің жазбасы менде бар. Әңгіменің ашығын айтқанда, Қазақтан басқа ешбір ел «Ақсақ Құлан» күйін тартпайды. Бұл күйдің осыншама варианттары он екі Ата Байұлының кенжесі, яғни ең кішісі Адайлар арқылы бүгінгі күнге жетіп отыр. Бұл күйді тартқан Кетбұғадай қартымыз, руы Найман. Олардың бәрі қазақ болғасын ғана осы күйді шығарып, осы күймен қаралы хабарды жеткізіп, олар осы күйді түсініп отыр. Демек, Шыңғыс ханның тегінің қазақ екендігіне дау болмауға тиіс.
Мен Сіз айтып жүрген Адам Ата мен Ауа Ана қазақтың Ана тілінде сөйлеген дегеніңізге де толықтай қосыламын. Себебі, мұндай тұжырым Қашаған жыраудың (руы Адайдың Қосайы) «Есқали сұпыға айтқаны» деген толғауында айқын көрсетілген.
«Атамыз Адам пайғамбар,
Жеті сазбен жерге кеп,
Күй тартыпты деген бар. (Демек, домбыра Адам Ата заманында да болған, олар да күй тартқан).
…Ішегін күнә десеңіз,
Жұмақтан келген қойдікі. (Қой мен қойшының пірі (ұстазы) Шопан атаның да моласы Маңғыстауда. Күні бүгінде де Шопан Ата қорымы деп аталады).
Пернесін күнә десеңіз.
Есебі ол – пәннің он екі. (Перне (буын) Он екі Ата Байұлының есептік санын береді).
Құлағын күнә десеңіз.
Қазіреті Біләлдің,
Құлағы екен деседі. (Қазіреті Біләл Мұхамбет пайғамбардың азаншысы).
Тиегін күнә десеңіз,
Шиеленген сыр шертеді». Сөз түсінетін ақыл-есі бүтін жандарға шежіре-тарихтың тиегі осы домбыраның тиегінен де ағытылатынына қандай дау бар».
Бүткіл әлемнің музыка тарихында адам баласына, немесе ру, тайпаға арналған музыкалық шығармалардың ішінде Құрманғазы атамыздың (Алшын-Байұлының Қызылқұрт руынан) Адай күйінен асқан музыкалық шығарма жоқ. Бұл күйді естіген жан «ішкен асын жерге қояды». Ондай рухы биік күй жер бетінде бұрын-соңды болып көрген емес. Күй Адам атамен қазақтың қарашаңырағының иелері Адайларға арналған. Демек, қарашаңырақ иелері осыған лайық болғаны.
Құрметті оқырман! Еске ұста! Шыңғысханның тегі қазақ болмаса оған қаралы хабарды Кетбұға атамыз домбыраның күйімен жеткізбеген болар еді. Құрманғазы атамыз әлемге әйгілі «Адай» күйін шығармаған болар еді. Ақыл-есі дұрыс, білімді жандарға, осы екі күйдің өзі-ақ Шыңғысхан атамыздың тегінің қазақ екенін мойындауға жарар еді.
Шыңғыс қаған атамыздың тегінің қазақ екендігі дауға жатпайды.
Егер әркім өз пиғылын арамдық ойдан тазартатын болса, бүкіл ел ұры-қарыдан, зиянды әдеттен пәк болар еді (Шыңғыс қаған өсиетінен).
Қожырбай ұлы Мұхамбеткәрім мырзаға! Сіз менің жазбаларымды толық оқып түсне алмапсыз. Таңба дегенің өзі сөз ұғым болып, бастапқы Адам атамызға жартушымыздың үйрекен атау сөздерінен болады. Оны саны 76-болуында әрине сан ғылымын меңгермей түсіну мүмкін емес. Ал санда, таңбада қазақ тілі ғана бар деген надандық. Таңба да жалпы құраның жеті үні де әлемнің бар алқыныңда, жаратылыстың да тілін сырын баяндайды. Мұхаметкәрім мырза мен сізге; «Атаның емес Адамының ұлы» болуды айтасам, сіз атаның ұлы болудан шыға алмай жүрсіз. Қазақ өзін -өзі мақтап көтере беруден емес, керісінше әлемнің бар ғылымын таратушы ретінде ғана әлемге танымал болады. Домбыраны қазақ халқы меңгергені рас, бірақ оның да түп негізі құдайдан көрсетіліп, оның ұқсасы барлық әлемге таратылған және қазақ ұлтына мтүп нұсқасы мирас болған деп түсіндірген де дұрыс болар еді. Өзіңді-өзіңді мақтағанан еш пайда жоқ, мақтан деген адашылықтан шығартын У деген Абай атамыз, өзге ел мақтаса сол адамдыққа лайық болар еді. Ол үшін адамзаттың бәрін баурым деп сүйетін махаббатта керек үлкен кісіге.
«Атаға қарап ұл, Анаға қарап қыз өседі» (мақал).
Тарих тағлымы: Атаға қарап бой түзеудің орнына, маймылға қарап бой түзеген ұлдардың да, қыздардың да, елдердің де келешегі болмайды.
Тоқберген Байтасов мырзаға! Сіздің БІРІНШІДЕН, «Қожырбай мырза рулық шежіреніде адам баласы жазады. Және ол ауыз екі әдебиетпен, жұртың естіген жадында қалған деректерменде көп байланысты. Ал қателеспейтін, жаңылыс сөйлемейтін адам бұл өмірде жоқ. Әрбір қауымның өз заманына қарай алдағы өткендердің қалыс қалған және қатесін түзету міндетті жағдай. Құранды ғана түзей алмаймыз қалғандар сол шежіреге түскен аруқатрдың басының көтеріліп жарыққа шығумен деректері де қайта түзетіліп отыру керек» деген пікіріңіз түп-тамырымен қате тұжырым.
Себебі, Сіз Атам Қазақтың рулық шежіресін дәйексіз дерек деген тұжырымға келгенсіз. Егер Сіз қазақтың рулық шежіресін толығырақ зерттегеніңізде Сіздің ой-тұжырымыңыз басқаша болған болар еді. Есіңізге ұстай жүріңіз! Рулық шежіре дегеніміз Әкең кім? Әкеңнің әкесі Кім? Атаң кім? Атаңның атасы кім? деп сонау түпкірдегі Адам Атаға дейін жалғасып кете береді. Демек, сонау түпкірдегі Адам Ата мен Ауа Анадан бері дені дұрыс Қазақ баласы рулық шежіресінен ешқашан жаңылысқан емес. Ақыл-есі дұрыс қазақ баласы өзге біреудің (өзге ұлттың) атасын менің атам деп өз тегіне қоспайды да, айтпайды да. Ал Сіз Шыңғыс қағанның рулық тегіне «дәйексіз дерек» деп күмән келтірдіңіз. Сіздің осыншама мол біліміңіз бола тұра, қазақ үшін осындай қарапайым дүниені түсіне алмағаныңызға таңым бар.
ЕКІНШІДЕН, Біле жүргеніңіз абзал. Таңбалар атауында, тіпті кез-келген ұғымның атауында Сөз түбірі болады. Сөз түбірінің де түбірі «Өз түбі» бар, ол сөздің атасы деп аталады. Сөздің түбірінде қазіргіше айтқанда «авторлық құқық» сақталады.
Осы жерде айрықша тоқталып, ерекше атап өтетін жағдай, жалпы біз Адам деген атты ең бірінші тіліміз шығып сөйлеген кезден бастап алғанымыз ешқандай дауға жатпаса керек. Демек, ең бірінші болып Адам ата мен Ауа ананың тілі шықты. Қаз Адайлардың «Тіл таңбалы Адайлар», Қас би (Каспий) деп аталуларынан Адам атаның қарашаңырағының иесі кімдер екендігі айқын көрінеді.
Сан мыңдаған жылдар бойы бүкіл әлемді билеген қағандардың бас таңбасы (гербі) «Тіл таңба» болған. Оны екінші балама атаумен Қас би (Каспий) деп те атаған. Бүгінгі Каспий (Қас би) теңізінің атауы да, батыс елі тарихшыларының біздің аталарымызды «язычники» деп атаулары осы айтқанымыздың айдай айғағы.
«Язычник» демекші, бұл сөздің түбірі Язык, қазақша аудармасы тіл. Шындығына келгенде Язык деген сөздің өзі де таза қазақ сөзі. Бұл сөздің түпкі атауы Иазық (орыс тілінде «Иа» деген екі дыбыстың орнына «я» деген бір дыбыс қолданылады), яғни Азық, бұл бүгінгі қазақтың, яғни қазық жұрттың көптеген балама атауларының бірі.
«Ұлым дүниеге келгеннен бері, осы бір құс шықылықтап кетпей қойды деп, қара тасты қайтара жарып көргенде, «хасбу» (Қас би М.Қ.) таңба шығады. Есукей батыр әлгі таңбаны үйіне әкеліп, арша-қола тұтатып, оны аса қастерлеп, аластап отырған сәтте, баяғы құс ұшып келіп, шаңыраққа қонады да «Шыңғыс, Шыңғыс» деп шықылықтайды.
…Шыңғыс қағанның тәңірге тән мәртебелі, әулие атанып, ұлы қағанаттың «Хас би» таңбасына иелік еткен мәнісі осылай екен.
Қас би (Каспий М.Қ.) таңба – Шыңғыс қағанатының белгі-мөрі» (Лувсанданзан «Алтын шежіре» Алматы-2009. 23-24 беттер).
Демек, Каспий теңізі Қазақ Адайлардың лақап аты. Ең алғаш тілі шығып сөйлегендер, мынау он сегіз мың ғаламға, ондағы барлық құбылыстарға ат қойғандар осы біздің аталарымыз. Теңіздің атауы сондықтан Қас би деп аталған. Әрине солай. Әйтпесе ең алғаш сөйлегендерді Қас би деп атамай басқаша атау мүмкін де емес қой? Қас би – Қаз бидің лақап аты. Қаз елі – бүкіл әлем елдері мәдениетінің ең биік шыңы. Соған сәйкес «Қас» сөзі де кез-келген ұғымның ең биік шыңы. Қазақтың Қас Сақ, Қас батыр, Қас мерген, Қас сұлу, Қас шешен, Қас тұлпар, Қас жүйрік, Қас дүлділ, Қас қағым, Қас дұшпан, Қас қыр (биіктік), Қасиет, Қас жақсы, Қас шеберлері осы тұжырымымыздың айдай айғағы.
Бұлардың бәрі, яғни ежелгі қазақтар бүкіл әлем елдері ішінде жақсылыққа жарысудан бәйге алғандар. Әйтпесе, бұл атаулар дүниеге келмеген болар еді.
ҮШІНШІДЕН, Абай атамыздың «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» дегенін білмейтін қазақ баласы жоқ болар. Ал мына жағдайды Сіздің білмейтініңіз анық аңғарылады. Өткен Аталарымыздың сырын білу үшін «О дүниедегі» аталарымыздың, Сіз айтқандай Шыңғыс қаған атамыздың, немесе Бекет атамыздың аруағын мазалаудың ешқандай қажеті жоқ. Ол үшін Тарихат жолын меңгерсеңіз жетіп жатыр.
Әңгімеміздің басында айтқанымыздай, бүгінгі Адайлар Адам атаның қарашаңырағының иесі. Екеуінің Ада (Ата) деген бір түбірден болатыны тек қана осыны білдіреді. Ада-м дегеніміздегі «М» — дыбысы тәуелділік жалғау. Қазақтың сан миллиондаған сөзіне «М» дыбысын жалғасаң бәрі менікі деген мағына береді. Мысалы, Адам (Атам), Ағам, Әжем, Анам, балам, далам, қалам, елім, жерім, атамекенім, отаным, аяғым, қолым, басым т.т. болып кете береді. Мағынасы «Атам менің» немесе «Менің атам», өз атаңнан, яғни әкеңнің әкесінен бастап сонау түпкірдегі алғашқы Адам (Ман) атаға дейінгі барлық аталардың жиынтық атауын береді. Ұлы аталарымыз өз ұрпақтарына бірін-бірі өз аталарындай құрметтеуді міндеттеген. Олардың бірін-бірі Адам (Атам менің) деп атауы тек қана осыны білдіреді. Абайдың «Адамзаттың бәрін сүй бауырым» деп жүргені осы. Ал, бірақ атадан қалған ұлы қағида да біз адамзатты тек қана бауырым деп емес, Атам деп сүюге тиіспіз. Бұдан асқан даналық болуы мүмкін бе?
Ал, «Й»-ге келсек, бұл дыбыс баласы, ұрпағы, шаңырақ иесі деген мағына береді. Қытай қазақтары күні бүгінде де сәбиді, балапанды, періштені Адай деп атайды. Ежелгі ғұламалардың, тіпті көптеген қазақ азаматтарының күні бүгінде де өз тектерін Иассауи, Фараби, Жүгінеки, Низами, Баласағұни, Әл-Бухари, Рази, Дулати, Әл-Тарази, Мами т.т. деп жазып жүргендірінің сыры осы. «И» — тәуелділік жалғау, баласы, ұрпағы, яғни ішінен шықты дегенді білдіреді. Мысалы, қазақи, тарихи, діни, саяси, қоғами, заманауи, мәдени, әдеби, кәсіби т.т. осы айтқанымыздың айдай айғағы. Бұлар дауға жатпайтын тұжырым. Міне біздің ұлы аталарымыз тарихты осылай жазған.
Қазіргі таңда, Қазақтан және қазаққа ең жақын елдерден басқаларының бәрі ежелгі Ата тектерінен: салт-дәстүрлерінен, әдет-ғұрыптарынан, ділі мен дінінен, яғни ұлттық мәдениетінен ажырап, қазіргі тілмен айтқанда мәңгүртке айналып кетті. Олардың бәрін осындай күйге жеткізгендер интернационализмді (ұлтсыздықты), дінсіздікті (исламға тыйым салу арқылы) және оның қазіргі жалғасы демократизмді (жаһандану, гендерлік саясат) тықпалап жүргендер. Олар Құдайдан қорқуды қойып, ойына келгендерінің бәрін жасап жүр. Осының салдарынан әлем елдерінің басым көпшілігі қазіргі таңда тегін, руын, тайпасын білуден қалған. Алайда, олар ұлттық мемлекеттерінің, яғни сол ұлттарды құрған Аталары, немесе Аналарының есімдерін біледі және олардың бәрі өз ата-тектерін үнемі іздеумен келеді. Басқасын былай қойғанда, олар тіпті аталарын «маймылдардың» арасынан да (бір «ғалым» Горилла десе, екіншісі Шимпанзе, үшіншісі Орангутанг дейді) іздеп жүрген жоқ па? Демек, келешекте олар аталарын маймылдардың арасынан іздеп таба алмағасын, бізді (Адам Ата мен Ауа Ананың қарашаңырағы Қазақты) табатын болады. Яғни, бүкіл әлем елдерінің шариғат пен тарихатты мойындап, ақиқатқа көздері жеткен ұландары Қазық жұртқа қайта оралады. Ол күн алыс емес. Бұл бұрында да сан рет осылай болған. Әрқашанда «Ат айналып қазығын, Ер айналып елін тауып» отырған. Ол үшін тезірек ежелгі Қазақ еліндегідей адами қасиеттің ең биік шыңына көтерілуіміз қажет. Біздің бұған толықтай құқығымыз да, мүмкіншілігіміз де бар. Себебі, біз Ұлы Жаратушы – Алланың қалауымен бүкіл жер шары топан суға қарық болғанда, сол қауымнан аман қалған Нұқ пайғамбар қауымының Ата (қазық) жұртында отырмыз. Сонда біз ежелгі қазақтардай бүкіл әлем елдері үшін «бағдаршам (светофор)» бола аламыз.
ТӨРТІНШІДЕН, біле жүргеніңіз абзал. Сіздің «Атаның емес Адамының ұлы» болуды айтасам, сіз атаның ұлы болудан шыға алмай жүрсіз» дегеніңізге айтарым: Адамның ұлы болу Атаның ұлы болудан басталады. Әкесіне бала, Атасына немере бола алмаған жан Адамның да ұлы бола алмайтынына қандай дау бар.
БЕСІНШІДЕН, Қазақтың қара домбырасын және оған Шыңғыс қағанның қатысы бар екендігін мойындағаныңыз дұрыс болған. Бірақ мұны анығырақ жазғаныңызда өте-мөте қатып кететін еді. Және мұныңыз үлкен Азаматтық болған болар еді.
АЛТЫНШЫДАН, Ұлы аталарымыздың өнегелі ісін ары қарай жалғастыру үшін міндетті түрде сол ұлы Аталарымызды танып білуіміз де, солардың жақсы істері үшін мақтана білуімізде аса қажет.
Тарихқа үңілсек, Ұлы Жаратушы – Алла Адам Атамыз бен Ауа Анамызды жаратқалы бері 70 000 болды делінеді. Содан бері жер бетіне қаншама мыңдаған ұлт келіп, қаншама мыңдаған ұлт жойылып кетпеді. Қазақ халқы осы рулық жүйесін сақтағандықтан ғана, сол жетпіс мың жылғы Адам атамыздың «қарашаңырағын» сақтап отыр.
Себебі, «шала қазақ» емес, нағыз қазақтардың атасын (атасы деп отырғаным руының аты) сыйлап, оның елге үлгі болған игі істерін үнемі естеріне алып, онымен мақтанып жүрсе, оның несі айып. Мұны тек Дарвин ілімімен «мұздай» қаруланғандар ғана мойындай алмайды.
Аталарымыз ешқашан Ру жамандап, оларға тіл тигізбеген, олардың жақсы істерін біліп, тек қана сол үшін мақтанған. Біздің де жалғастырып отырғанымыз осы. Ата шежіресі мен тарихын жақсы білеміз. Әйтпесе, олармен қалай мақтанасың? Өзіңіз ойлап көріңіз, Әлемге аты әйгілі, соңғы екі мыңжылдықтың ең ұлы тұлғасы деп бүкіл әлем елдерімен (ЮНЕСКО) толықтай мойындалған, бүкіл әлемге әділдікпен билік жүргізген (оған өз айналасынан тіпті өзіне бағынған бүкіл әлемнен бірде-бір адам, бірде бір ел қарсы шығып сатқындық жасамаған, күні кешеге дейін бүкіл қазақ әулие деп әспеттеген) Қазақтың Ұлы қағаны Шыңғысхан атамызбен неге мақтанбасқа. Аталарымыздың теңдесі жоқ асқан білімді, асқан дарынды, асқан ақылды, асқан батыр, асқан қолбасшы болғаны үшін неге мақтанбасқа? Осындай асыл текті ұрпақты дүниеге әкелген, асыл текті ұлтымыз, асыл текті руымыз үшін неге мақтанбасқа? Замандасым, есіңізде болсын. Ұлы Аталарымыз «Тектіден текті туады» деген мақалды бізге босқа қалдырып кеткен жоқ.
Кейбіреулер ауыл қазақтарын Руларын (аталарын) мақтап, көшенің атына қояды, соларға ескерткіш қояды, мұндай әрекеттер ел ішіне жік салады деп кіналайды. Ақиқатында осылай істеп жатқандар, қазақты ешқашан бөлінуге апармайды. Әйтпесе Ұлы аталарымыз бізге «Қазақ баласы сұраса келе қарын бөле болып шығады.» деген мақалды қалдырмаған болар еді. Ақиқатын айтқанда, румен (атасымен) мақтанудың түпкі қорытындысы керісінше болады. Өзіңіз ойлап қараңыз. Мысалы, елге жақсы ісімен үлгі болып, ұрпақтары мақтанып, оны ру атына айналдырып алып, үнемі мақтанып жүрсе, сондай жандарға көшенің атын берсе, ескерткіш қойса оның несі айып. Кімге оның қандай зияны тиіпті. Өзінің әкесімен, тікелей атасымен, арғы ру атын иемденген атасымен мақтана білген жан, ұлты үшінде мақтана да, оны қорғайда білетін болады. Мұны тек Дарвиннен (атамыз маймыл деген) тәлім алғандар ғана түсіне алмайды. Бұған қарсылық білдірушілерді, жетелейтін «жетек» тек қана «қызғаныш» деген сезім. Оларға айтарымыз, біреудің жақсы атасын босқа қызғанғанша, өзіңде соған ұқсауға тырыс. Өз тегіңде зерттеп, жақсы атаңды тауып, сенде ұлықта, сенде мақтан. Бұның аты жақсылыққа жарысу болады. Ал Сіз айтқан «тірлік», кім бұрын «маймыл» боламыз деп жарысу болады.
Тәуелсіздік алған күнімізден бастап, ата-тегімізді зерттеп, солардың жақсы істерін жалғастырғанымызда бүгінгілердің ата-аналарын қарттар үйіне тапсыратын ең жаман азғындық әрекеттері, өткен жылғы Көкшетауда «Нудистер» форумының өткізілуі (Ресейдің Омск қоғамы өткізді), көптеген Гей клубтардың масқарасы (Құманғазы атамыз бен Пушкинді сүйістіріп қойған), гейлер мен лесбилердің шектен тыс көбейіп бара жатқаны, өткен жылы екі қыздың некеге отырғаны, қазақстанда тәуелсіздік алғалы бері қылмыс жасамайтын бірде-бір адамның қалмағаны (пара алатын шенеуниктер пара бермейтін адамды қалдырмады, тіпті сәбилерден алып жүр (бақша үшін)), күні кешегі қазақ қыздарын, келешек ұлт аналарын «Қазақ аруы» байқауын өткіземіз деген сылтаумен көпшіліктің алдына (сахна) «жалаңаш» шығарулары, Атам қазақтың қанында жоқ азғындық, яғни бала сатып байып жатқанымыз т.т. көптеген жаман әрекеттер болмаған болар еді.
Атасымен мақтана білген жандар, мұндай азғындықтарға жол бермеген болар еді.
Өзіңіз ойлап қараңыз? Мен мынадай руданмын (рудың аты кез-келген қазақтың, тек қана жақсы істерімен үлгі болған, елге танымал атасының аты) деп мақтана алмасаңыз, онда кіммен мақтанасыз «Дарвиннің» ілімімен бе?
Меніңше, аталарымыздың (руымыздың аты халыққа жасаған жақсы ісімен танымал болған атамыздың аты), ұлтымыздың әлемге үлгі болған Ұлы Тұлғаларын танып, біліп олармен мақтанғанымыздың еш айыбы жоқ.
ЖЕТІНШІДЕН, соңғы екі мыңжылдықтың ең ұлы тұлғасы деп, бүкіл әлем елдерімен мойындалған ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛЫ ҚАҒАНЫ ШЫҢҒЫСХАНМЕН мақтанғанымыздың несі айып екен.
ТОҒЫЗЫНШЫДАН, Қай-қайсымыздың да есімізде сақтай жүргеніміз абзал. «Тектіден текті туады» (мақал).
Қожырабай ұлына! Сіздің біліміңзіге күмән жоқ, бірақ ілімен білім ортасын ұстай алмасаң бүлін деген. «Алланың басы адамның добы» деген атамыз қазақ. Жаныңның әлемен тұтастығын білген жан мұндай көптеген қате пікріге бармас еді. Абайды тыңдаңыз; Аланың тілі үнсіз тіл. Ол тіл құраның жеті үні, музыканың жеті , тылсымның жеті үні дегендей олардың қазақ немесе адайдың тілі дегені жоқ. Және шежіренің менен басқанкі дұрыс емес дегеннен арыл мырза. Шымкентік Лесбек Байжан ұлының, сыпра шежірші Әлиасқар Байғұт ұлының қалдырған дергімен де таныс. Ол негізгі әлемдік шежіре «Жұлдыздар насияты, Ізбөрімен» көп айрмашылығы аз. Ол шежіре бар түбінде жарыққа шығады. Сонда бұл жазғандардың көбі жалғанға айналады. Сонымен бірге қазақ текті болған жан әулиелермен сол шежіреге кейіпкермен жалғанып, белгісін алады. Шыңғысхан баба туралы таласқанмен ия оның белгісі аяны жоқ, я зиратының қайда екенін білмей босқа өзеурегн.мен не пада? Адай атаңның зират басының қайда екенін таба алмай жүріп, қалай Адаймын деп мақтанасыңдар? Ал Адай атаңның қай жерде екенін, өінің көрсетумен мен тауып берсем, онда кім Адай атамызға жан тұрғысында жақын болғаны? Жина шежіреші мақатан қуған «адайларыңды» мен аталарыңның зират басын тауып берейін. Сонан кейін тек туралы әңгіме қозғайық!
Демек, Сіз үшін Атам Қазақтың рулық шежіресі де, рулық таңбасы да, қазақтың қара домбырасы да сөйлемейді екен. Онда Сіз үшін Атам қазақтың шежіре-дастандарын сөйлетіп көрсек қалай қарайсыз? Мынау менің Сізге Аталарымды жинағаным болсын.
ШЫҢҒЫСХАН ҚАЗАҚ ДАСТАНДАРЫНДА
Шыңғыс ханды Қазақтың суырып салма, ақиық ақыны Қашаған Күржіманұлы (1841-1929) былайша жырлапты:
…Кешегі Дүиім Баян кеткен соң
Алты жыл анық өткен соң,
Ар-сар болып жүрегі,
Қанға толып білегі,
Шыңғыс туды Арқардан?.(2)
Оның туған тұқымы
Патша болып таралған.
Осы бір сөздер көңіліме
Бұрынғы өткен үлкеннен
Қағида болып қалынған.
Шежіре болып жазылған
Тілімі түзу бағытты
Көңілім зерек қалыпты.
Аңдаған жақын, алысты,
Болжаған қисық, шалысты,
Бұрынғы қарт атамның сөздерін
Құлағым естіп, көргенін
Осындай құралы келген жерлерде
Шығарып жүрмін жарыққа.
Шариғат қарап, жол пәмдеп.
Мұсылманға үмбет деп,
Атасын анық білмеген,
Айтса болар мүрдет? деп..(3)
2 – Шыңғыстың тегі туралы аңызды айтып отыр. Осы бір ауыз сөзбен Шыңғыс ханның тегінің қазақ екені анық көрсетілген. Себебі, ең алғаш рет дала аңы Арқарды қолға үйретіп, қой мен қошқарға айналдырған, бүгінгі күнде қой мен қойшының пірі ретінде дәріптелетін Қазақтың атақты ұлы Шопан ата болатын. Шыңғысхан елінің ұраны «Архар» болатыны осыдан.
3 – Кәпір деп отыр.
Қашаған атамыз Шыңғысты Адай ұрпағы және оны білмей ұмытсаңдар кәпірсіңдер деп анық көрсетіп тұрған жоқ па?!
«Адайдың әйгілі жауынгер — ақыны Қалнияз Шопықұлы «Бұл Адайдың атасы» толғауында:
«…Бұл Адайдың атасын,
Төре сүйек, ер деген.
Нәсілім төре болғасын,
Қай жерімді кем деген?!
Айбарлы тентек ел едік,
Түркімен түгіл, қалмақ пен
Орысқа да көнбеген.
Төрелесіп келгенде,
Дұшпанға теңдік бермеген! — деп шалқиды. Осы топтамаға кірген «Біссіміллә!» деп сөйлесем…» деген толғауының бір жерінде:
Ар жағым – төре асылдан,
Біз – Алашқа белгілі
Адай едік дүбірлі,
Дүбірі көпке білінді, — десе, тағы бір тұсында:
Қызғанышпен осы жұрт
Қазбалайды менің тегімді…
Атам – Елтай, білмесең,
«Төре» дейді тегімді…
…Білдірейін білмесең,
Мұны айтқан кім?» десең,
Мен Қалнияз өзім-ді, — деп асқақатайды. Ақынның бұлай сөйлеуіне толық негіз бар. Оның
«Төре сүйек ер», «асыл төре» деп отырғаны әрине, Адайдың әкесі Елтай. Бұл сөздер қосымша түсінікті қажет етпесе керек» (Мырзатай Болат, «Адай төре тұқымы емес пе?», «Ар» газеті 23.09.2009 жыл №15 (126)). Бүгінгі өздерін біз жүзге жатпаймыз деп жүрген Төрелердің
тегі осы. Олардың да ұраны «Архар».
Хан Ордасы (Бөкей) ауылының қасындағы «хан зиратындағы» құлпытаста: «Арқар руғы Нұралы хан» деген жазба бар. Бұндай жазба сол қорымдағы құлпытастың бәрінде бар.
«Шын ұлындай Шыңғыстың
Сұрасаң асыл тектері,
Ерлігін айтып мақтасам
Толып жатыр еткені». Бұл Адайдың ақиық ақыны атанған Сәттіғұл Жанғабылұлының «Адайдың он жеті бай-мырзасына айтқаны» атты толғауындағы Адай ата ұрпақтарының «Ірілік жақтан озғандарының» қатарында аталады («Аманат» Алматы-1996. 206 бет).
Шыңғыс ханның тегінің қазақ екендігін Қазақ халқының ұлы ақыны Қазанғап өзінің ата-тегі жайлы жырында:
«Төле дейді ұранын,
Қоғалы дейді тұрағым,
Бақтиярдан ажырап
Бәйдібек бай, Жәнібек
Жалғыз ұлы Жарғышақ
Домалақ деген ананың
Албан, Суан, Дулат боп,
Бөлініп бері шығамын
Жарылғамыс, Жанту боп
Жаныстан келіп тарады
Патша менен ханы көп
Ілгері өткен заманның
Ұлы Шыңғыс ханыңды
Алдымен баян қылайын» (Төле би. –Алматы 1991.-18 бет.) Міне өздеріңіз көріп отырсыздар, Қазанғап атамыз Шыңғыс ханды Қазақтың ұлы ханы деп айшықтап айтып отырған жоқ па?! Егер Шыңғыс ханның тегі қазақ болмаса атамыз өз тегін баяндай отырып Шыңғыс ханды аузына алмаған болар еді.
«Зұлқарнайын Ескендір»,
«Әзірет Әлі», «Шыңғысхан»,
«Қырық тарау ноғайлық»
Дастандарым тағы бар,
Бәрі бізден табылар.
«Бұл да болмайд» десеңіз,
Мына отырған жыршыңыз
Жан қалтасын қағынар.
Өздеріңнен аяйтын
Жыршының не жаны бар?!. (Сұлтан Қадір «Бір тыңдауға бұл қалай?» Атамыз «Зұлқарнайын Ескендірді де», «Әзірет Әліні де», «Шыңғысханды да», «Қырық тарау ноғайлық (Қырымның қырық батырында» бәрінің тегін қазақ деп отыр. Әйтпесе, ол дастандарды жырлап не істесін, жырлағанда да оны кім тыңдар еді. Мысалы, сен өзің орыстың бірінші Петрі жайлы жыр жазып оны жырлар ма едің. Әрине, жоқ деп жауап берерің сөзсіз.
Әділеттің ақ туын» құлатпай, биік ұстаған ел ғана мәдениетті ел болып аталуға құқылы.
«Дүйімбаян, Шыңғысхан –
Нәсілің нұрдан жаралған,
Халқына әділ қараған
Ауыз тимей парадан,
Пақыр-міскін, бай мен бек,
Жарлы, жалсыз, аз бен көп
Бәрінде бірдей санаған» (Сәттіғұл «Аманат» Алматы 1996 115 бет). Адам – Адам болғалы (70 000 жыл) бүткіл жер бетінде қазақ қағандарынан әділетті билік иелері болып көрген емес.
Сол сияқты Адайдың Қосайы Қашаған Күржіманұлы (1841-1929) өзінің «Адай тегі» атты толғауында:
«…Он төрт қабат жер мен көк,
Жаратылған нұрдан, — деп –
Атамыз Сапи, Сапиолла,
Жаралған топырақ, құмнан,-деп,
Хазіреті Шейіш пайғамбар!
О да жаратылған
Бір алланың ішінен,
Рақым еткен күшімен,
Бір тамшы тамған судан, — деп,-
Әр нәрсе солай болатын,
Алланың еткен ісімен,
Естуіңіз жоқ па еді;
Хазіретті Айсаны
Мариям ерсіз туған, — деп,-
Ол күндегі пендеге
Ғайыптан талай бала келіпті
Мезгілсіз туған бір күннен,
Жалтыраған сәулеге
Жеті қабат жер астында
Сарайдың іші толыпты
Онан Дүйім Баян хан
Бізге келіп жолықты
Оның туған анасы… десе, тағы бір көне жырда:
«Дүйін Баян – Шыңғыс хан,
Нәсілің нұрдан жаралған» деп, аруағын атап, бас иіп, тағзым етіп жүретін болған. Дүйім Баян дегені – Шыңғыстың арғы атасы, жазба деректерде Дубу Баян делінеді. Нұр деп Әлеуке (Алан-гуа) ананың нұрдан бала туғанын айтып отыр.
Тура осындай деректі, яғни Шыңғыс ханның тегінің қазақ, оның «нәсілінің нұрдан жаралғандығын» Адай – Тобыштың — Зорбайы Бәйімбет Телеуұлы «Замананың құлқына» атты жырында:
«Ертеде өткен ерлерден
Ноғайлының Едіге,
Шыңғыстың өткен заманы
Асылы нұрдан жаралған,
Таймаған жолдан табаны» деп жырлаған.
Бүкіл әлемді мойындатқан Мұңал мен Шыңғыс ханның тегінің Қазақ, Адай екендігі Манқыстаудың өзге ақын-жырауларының шығармаларында да айқын көрініс тапқан. Мысалы, Адай-Мұңал-Жары-Тастемір ұрпағы Сәттіғұл Жанғабылұлы (1876-1966) атамыз:
«Атамыз Адай – Мұңалдың
Кіші жүздің ішінде
Қарасам қатар теңі жоқ,
Шашылған дабыл-даңқыңның
Баяны болса кемі жоқ.
Бүгінгі жүрген адамнан
Дәрежесі артық жаралған,
Адайдан Мұңал болғанда
Тұсында озған ешкім жоқ» (Жыр-дария 252 бет).
Адай- Қосай ата ұрпағы Қалнияз жырау Шопықұлы (1816-1902):
«Ақ ордасы Адайдың
Үлкен үйім Мұңалсың,
Батырда өзің, пір де өзің
Ұлы жиын құралсың,
Төрт мұңалым тұрғанда
Басқасы келіп Адайдың
Қолынан қалай ту алсын?!! (Жыр-дария. 43 бет). Өте әділ бағасы берілген, Шыңғыс ханды (мұңалдарды) әлемнің ең ұлы тұлғалары деп ЮНЕСКО да мойындаған жоқ па?!
Шыңғыс ханның тегінің қазақ, оны хан көтергендер қазақтар екендігін Маңғыстаулық Қалнияз ақын Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы Хиуа ханы Мұхаммед – Рахимге:
… «Аржағым Алаш ұранды
Ел едік байтақ құралды
…Хан көтерген қазақпыз
Шыңғыс хан – арғы бабаңды»… деп жырлаған. «Маңғыстаудың жыр-дастандары» (52 бет).
«Ойыл да Қиыл, Жем, Сағыз,
Қайран саланың жатқан аңғары-ай.
Ақ шалмалы пірлердің
Мешітке жаққан шамдары-ай!
Кәпірден теңдік алуға,
Қайтып та келер деймісің,
Мұсылманның баласы,
Шыңғыстан туған хандар-ай»… Бұл Қазтуған жыраудың атынан айтылған Мұрат ақынның
зары. Біз бұдан бүкіл қазақтың 700-800 жыл бойы, Шыңғыс қағанды әулие деп қадір тұтқанын көреміз.
«Шыңғыс, Бату хандық құрып тұрған ел,
Қарақыпшақ Қобыландылар туған ел,
Ерегескен дұшпан-жауын қуған ел
Емес пе едің – жұртым саған не болды?!».. (Ғұмар Қараш). Қазтуған да, Мұрат та, Ғұмар Қараш та Шыңғыс ханды қазақ деп анық айтып тұрған жоқ па?
«Кім білмес кешегі өткен Шыңғысханды,
Жартысын дүниенің түгел алды.
Талайын Европаның бас игізіп,
Қорқытып Қытайға да алым салды.
Қолына туып еді қан уыстап,
Әлемді билейтұғын үлгі нұсқап.
Қойылған Шыңғыстауға соның аты,
Өзенін осы хақан кеткен қыстап.
Ортасын араб, қытай түгел алып,
Азия, Европаға жарлық салып.
Мейірімді, алған елге әділетті.
Кетеді, қарсыласса, қанға малып.
800 туғанына жылдар толды,
Темучин атын бұзып, Шыңғыс қойды.
Шыдамды Шыңғыс деген мықты демек,
Отызға келмей тұрып бақыт қонды.
Ол туған Бүлүнжылдық деген жерде,
Рахымды қол астында кірген елге.
Не дінге, не ғұрыпқа қол сұқпаған,
Ой жібер, міне, осындай кемеңгерге» Шәкәрім Құдайбердіұлы. «Қазақтың түп атасы» дастанынан.
«…Танымадың атаңды,
Қазақтың ұлы қағаны
Шыңғысхандай бабаңды.
Танымасаң атаңды
Танытайын мен саған
Атамыз Мұңал Жарыдан
Мұңалжар деген тау қалған (Ақтөбе облысы, орысша Мугаджар деп аталады).
Ұлытауым ардақтым
Сарыарқамның төсінде,
Шыңғыстау деген тау қалған.
Сол Шыңғыстың шыңында,
Мұңал деген шың қалған
Алтайдың арғы шегінде
Мұңал деген ел қалған (қазіргі Монғолия).
Тоқтамасаң оған да,
Соншама милау болмасаң,
Айтқан сөзге көнбесең,
Ақиқат деген ауылдың
«Қонағы» болып қонбасаң
Ұрпағы оның мен қалғам.
Атамыз Жары болған соң,
Шыңғыстан әрі болған соң.
Тоқтамыс-Табай шығады,
Жошыдан бізге қалған жол» (Шыңғыс Хан ұрпағы; Жары-Тоқтамыс-Табайтегі; Аманжол
Орынбасарұлы Шеркешбай. «Адай тегі» толғауынан үзінді).
«Тумайды адамзатта Шыңғыстай ер,
Данышпан, тұңғиық ой, болат жігер.
Шыңғыстай данышпанның құр аты да,
Адамның жүрегіне жігер берер! (Мағжан Жұмабай).
«Шатастырып тарихтан адастырған,
Күнаһар қанша ғасыр аласұрған.
Шатпақтап шындығымды шырылдатып,
Алыпты «Зұлым» ол деп шатастырған.
Не пәлені жаппады Шыңғысханға
Халқы үшін жан пида соғысқанда
Әлемде теңдесі жоқ қолбасшы ерен
Жаһанға жақсылық деп тырысқанда.
Қоймайсың тарихымды кейде тұсап
Жата ма қап түбінде алмас пышақ
Ашылды алтын белі ақиқаттың
Егемендік еліме құшақ жайып.
Таны елім Шыңғыстың кім екенін,
Байтақ дала сағымды кең екенін
Азаттық қойып жатыр өз орнына,
Кімнің ез, кімнің кенен ер екенін.
Теңдесі жоқ тарихта адамзаттың,
Ел перзенті Шыңғысым ғаламатсың,
Қайтарылды ұлтына заңғар тұлға,
Биіктеп түра берер ғажап атың.
Болмаса Шыңғыс бабам, сайын далам,
Айдында, ай аманда қайырлағам.
Тігіп кетті қағанның үлы туын,
Бар әлем басын иіп мойындаған.
Тарихымды түлеткен алып бабам,
Қыранымсың мәңгілік қалықтаған.
Көтерілді көгіме Шыңғыс туы,» (Айтмұхамбет ЕСІМҒАЛИҰЛЫ, ҚР журналистер одағының мүшесі).
Ал, Шыңғыс қағанның өзі елінің амандығын ойлап, ұрпағына мынадай сөз қалдырыпты:
«Құлаш бойымнан тұтамы қалса да,
Сен аман бол, Төре елім!
Тұла бойымнан қайратым кетсе де,
Сен аман бол, Ұлысым!».
«Алтын денем қажыса, қажысын,
Алып төрім уыстан кетпесін!
Тұла бойым шалдықса, шалдықсын,
Тұтас ұлысым шашылып кетпесін».
Тоқберген Байтасов мырза! Демек, Сіз үшін Атам Қазақтың шежіре-дастандарын сөйлетіп көрсек қалай қарайсыз?
ШЫҢҒЫСХАН ҚАЗАҚ ДАСТАНДАРЫНДА
Шыңғыс ханды Қазақтың суырып салма, ақиық ақыны Қашаған Күржіманұлы (1841-1929) былайша жырлапты:
…Кешегі Дүиім Баян кеткен соң
Алты жыл анық өткен соң,
Ар-сар болып жүрегі,
Қанға толып білегі,
Шыңғыс туды Арқардан?.(2)
Оның туған тұқымы
Патша болып таралған.
Осы бір сөздер көңіліме
Бұрынғы өткен үлкеннен
Қағида болып қалынған.
Шежіре болып жазылған
Тілімі түзу бағытты
Көңілім зерек қалыпты.
Аңдаған жақын, алысты,
Болжаған қисық, шалысты,
Бұрынғы қарт атамның сөздерін
Құлағым естіп, көргенін
Осындай құралы келген жерлерде
Шығарып жүрмін жарыққа.
Шариғат қарап, жол пәмдеп.
Мұсылманға үмбет деп,
Атасын анық білмеген,
Айтса болар мүрдет? деп..(3)
2 – Шыңғыстың тегі туралы аңызды айтып отыр. Осы бір ауыз сөзбен Шыңғыс ханның тегінің қазақ екені анық көрсетілген. Себебі, ең алғаш рет дала аңы Арқарды қолға үйретіп, қой мен қошқарға айналдырған, бүгінгі күнде қой мен қойшының пірі ретінде дәріптелетін Қазақтың атақты ұлы Шопан ата болатын. Шыңғысхан елінің ұраны «Архар» болатыны осыдан.
3 – Кәпір деп отыр.
Қашаған атамыз Шыңғысты Адай ұрпағы және оны білмей ұмытсаңдар кәпірсіңдер деп анық көрсетіп тұрған жоқ па?!
«Адайдың әйгілі жауынгер — ақыны Қалнияз Шопықұлы «Бұл Адайдың атасы» толғауында:
«…Бұл Адайдың атасын,
Төре сүйек, ер деген.
Нәсілім төре болғасын,
Қай жерімді кем деген?!
Айбарлы тентек ел едік,
Түркімен түгіл, қалмақ пен
Орысқа да көнбеген.
Төрелесіп келгенде,
Дұшпанға теңдік бермеген! — деп шалқиды. Осы топтамаға кірген «Біссіміллә!» деп сөйлесем…» деген толғауының бір жерінде:
Ар жағым – төре асылдан,
Біз – Алашқа белгілі
Адай едік дүбірлі,
Дүбірі көпке білінді, — десе, тағы бір тұсында:
Қызғанышпен осы жұрт
Қазбалайды менің тегімді…
Атам – Елтай, білмесең,
«Төре» дейді тегімді…
…Білдірейін білмесең,
Мұны айтқан кім?» десең,
Мен Қалнияз өзім-ді, — деп асқақатайды. Ақынның бұлай сөйлеуіне толық негіз бар. Оның
«Төре сүйек ер», «асыл төре» деп отырғаны әрине, Адайдың әкесі Елтай. Бұл сөздер қосымша түсінікті қажет етпесе керек» (Мырзатай Болат, «Адай төре тұқымы емес пе?», «Ар» газеті 23.09.2009 жыл №15 (126)). Бүгінгі өздерін біз жүзге жатпаймыз деп жүрген Төрелердің
тегі осы. Олардың да ұраны «Архар».
Хан Ордасы (Бөкей) ауылының қасындағы «хан зиратындағы» құлпытаста: «Арқар руғы Нұралы хан» деген жазба бар. Бұндай жазба сол қорымдағы құлпытастың бәрінде бар.
«Шын ұлындай Шыңғыстың
Сұрасаң асыл тектері,
Ерлігін айтып мақтасам
Толып жатыр еткені». Бұл Адайдың ақиық ақыны атанған Сәттіғұл Жанғабылұлының «Адайдың он жеті бай-мырзасына айтқаны» атты толғауындағы Адай ата ұрпақтарының «Ірілік жақтан озғандарының» қатарында аталады («Аманат» Алматы-1996. 206 бет).
Шыңғыс ханның тегінің қазақ екендігін Қазақ халқының ұлы ақыны Қазанғап өзінің ата-тегі жайлы жырында:
«Төле дейді ұранын,
Қоғалы дейді тұрағым,
Бақтиярдан ажырап
Бәйдібек бай, Жәнібек
Жалғыз ұлы Жарғышақ
Домалақ деген ананың
Албан, Суан, Дулат боп,
Бөлініп бері шығамын
Жарылғамыс, Жанту боп
Жаныстан келіп тарады
Патша менен ханы көп
Ілгері өткен заманның
Ұлы Шыңғыс ханыңды
Алдымен баян қылайын» (Төле би. –Алматы 1991.-18 бет.) Міне өздеріңіз көріп отырсыздар, Қазанғап атамыз Шыңғыс ханды Қазақтың ұлы ханы деп айшықтап айтып отырған жоқ па?! Егер Шыңғыс ханның тегі қазақ болмаса атамыз өз тегін баяндай отырып Шыңғыс ханды аузына алмаған болар еді.
«Зұлқарнайын Ескендір»,
«Әзірет Әлі», «Шыңғысхан»,
«Қырық тарау ноғайлық»
Дастандарым тағы бар,
Бәрі бізден табылар.
«Бұл да болмайд» десеңіз,
Мына отырған жыршыңыз
Жан қалтасын қағынар.
Өздеріңнен аяйтын
Жыршының не жаны бар?!. (Сұлтан Қадір «Бір тыңдауға бұл қалай?» Атамыз «Зұлқарнайын Ескендірді де», «Әзірет Әліні де», «Шыңғысханды да», «Қырық тарау ноғайлық (Қырымның қырық батырында» бәрінің тегін қазақ деп отыр. Әйтпесе, ол дастандарды жырлап не істесін, жырлағанда да оны кім тыңдар еді. Мысалы, сен өзің орыстың бірінші Петрі жайлы жыр жазып оны жырлар ма едің. Әрине, жоқ деп жауап берерің сөзсіз.
Әділеттің ақ туын» құлатпай, биік ұстаған ел ғана мәдениетті ел болып аталуға құқылы.
«Дүйімбаян, Шыңғысхан –
Нәсілің нұрдан жаралған,
Халқына әділ қараған
Ауыз тимей парадан,
Пақыр-міскін, бай мен бек,
Жарлы, жалсыз, аз бен көп
Бәрінде бірдей санаған» (Сәттіғұл «Аманат» Алматы 1996 115 бет). Адам – Адам болғалы (70 000 жыл) бүткіл жер бетінде қазақ қағандарынан әділетті билік иелері болып көрген емес.
Сол сияқты Адайдың Қосайы Қашаған Күржіманұлы (1841-1929) өзінің «Адай тегі» атты толғауында:
«…Он төрт қабат жер мен көк,
Жаратылған нұрдан, — деп –
Атамыз Сапи, Сапиолла,
Жаралған топырақ, құмнан,-деп,
Хазіреті Шейіш пайғамбар!
О да жаратылған
Бір алланың ішінен,
Рақым еткен күшімен,
Бір тамшы тамған судан, — деп,-
Әр нәрсе солай болатын,
Алланың еткен ісімен,
Естуіңіз жоқ па еді;
Хазіретті Айсаны
Мариям ерсіз туған, — деп,-
Ол күндегі пендеге
Ғайыптан талай бала келіпті
Мезгілсіз туған бір күннен,
Жалтыраған сәулеге
Жеті қабат жер астында
Сарайдың іші толыпты
Онан Дүйім Баян хан
Бізге келіп жолықты
Оның туған анасы… десе, тағы бір көне жырда:
«Дүйін Баян – Шыңғыс хан,
Нәсілің нұрдан жаралған» деп, аруағын атап, бас иіп, тағзым етіп жүретін болған. Дүйім Баян дегені – Шыңғыстың арғы атасы, жазба деректерде Дубу Баян делінеді. Нұр деп Әлеуке (Алан-гуа) ананың нұрдан бала туғанын айтып отыр.
Тура осындай деректі, яғни Шыңғыс ханның тегінің қазақ, оның «нәсілінің нұрдан жаралғандығын» Адай – Тобыштың — Зорбайы Бәйімбет Телеуұлы «Замананың құлқына» атты жырында:
«Ертеде өткен ерлерден
Ноғайлының Едіге,
Шыңғыстың өткен заманы
Асылы нұрдан жаралған,
Таймаған жолдан табаны» деп жырлаған.
Бүкіл әлемді мойындатқан Мұңал мен Шыңғыс ханның тегінің Қазақ, Адай екендігі Манқыстаудың өзге ақын-жырауларының шығармаларында да айқын көрініс тапқан. Мысалы, Адай-Мұңал-Жары-Тастемір ұрпағы Сәттіғұл Жанғабылұлы (1876-1966) атамыз:
«Атамыз Адай – Мұңалдың
Кіші жүздің ішінде
Қарасам қатар теңі жоқ,
Шашылған дабыл-даңқыңның
Баяны болса кемі жоқ.
Бүгінгі жүрген адамнан
Дәрежесі артық жаралған,
Адайдан Мұңал болғанда
Тұсында озған ешкім жоқ» (Жыр-дария 252 бет).
Адай- Қосай ата ұрпағы Қалнияз жырау Шопықұлы (1816-1902):
«Ақ ордасы Адайдың
Үлкен үйім Мұңалсың,
Батырда өзің, пір де өзің
Ұлы жиын құралсың,
Төрт мұңалым тұрғанда
Басқасы келіп Адайдың
Қолынан қалай ту алсын?!! (Жыр-дария. 43 бет). Өте әділ бағасы берілген, Шыңғыс ханды (мұңалдарды) әлемнің ең ұлы тұлғалары деп ЮНЕСКО да мойындаған жоқ па?!
Шыңғыс ханның тегінің қазақ, оны хан көтергендер қазақтар екендігін Маңғыстаулық Қалнияз ақын Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы Хиуа ханы Мұхаммед – Рахимге:
… «Аржағым Алаш ұранды
Ел едік байтақ құралды
…Хан көтерген қазақпыз
Шыңғыс хан – арғы бабаңды»… деп жырлаған. «Маңғыстаудың жыр-дастандары» (52 бет).
«Ойыл да Қиыл, Жем, Сағыз,
Қайран саланың жатқан аңғары-ай.
Ақ шалмалы пірлердің
Мешітке жаққан шамдары-ай!
Кәпірден теңдік алуға,
Қайтып та келер деймісің,
Мұсылманның баласы,
Шыңғыстан туған хандар-ай»… Бұл Қазтуған жыраудың атынан айтылған Мұрат ақынның
зары. Біз бұдан бүкіл қазақтың 700-800 жыл бойы, Шыңғыс қағанды әулие деп қадір тұтқанын көреміз.
«Шыңғыс, Бату хандық құрып тұрған ел,
Қарақыпшақ Қобыландылар туған ел,
Ерегескен дұшпан-жауын қуған ел
Емес пе едің – жұртым саған не болды?!».. (Ғұмар Қараш). Қазтуған да, Мұрат та, Ғұмар Қараш та Шыңғыс ханды қазақ деп анық айтып тұрған жоқ па?
«Кім білмес кешегі өткен Шыңғысханды,
Жартысын дүниенің түгел алды.
Талайын Европаның бас игізіп,
Қорқытып Қытайға да алым салды.
Қолына туып еді қан уыстап,
Әлемді билейтұғын үлгі нұсқап.
Қойылған Шыңғыстауға соның аты,
Өзенін осы хақан кеткен қыстап.
Ортасын араб, қытай түгел алып,
Азия, Европаға жарлық салып.
Мейірімді, алған елге әділетті.
Кетеді, қарсыласса, қанға малып.
800 туғанына жылдар толды,
Темучин атын бұзып, Шыңғыс қойды.
Шыдамды Шыңғыс деген мықты демек,
Отызға келмей тұрып бақыт қонды.
Ол туған Бүлүнжылдық деген жерде,
Рахымды қол астында кірген елге.
Не дінге, не ғұрыпқа қол сұқпаған,
Ой жібер, міне, осындай кемеңгерге» Шәкәрім Құдайбердіұлы. «Қазақтың түп атасы» дастанынан.
«…Танымадың атаңды,
Қазақтың ұлы қағаны
Шыңғысхандай бабаңды.
Танымасаң атаңды
Танытайын мен саған
Атамыз Мұңал Жарыдан
Мұңалжар деген тау қалған (Ақтөбе облысы, орысша Мугаджар деп аталады).
Ұлытауым ардақтым
Сарыарқамның төсінде,
Шыңғыстау деген тау қалған.
Сол Шыңғыстың шыңында,
Мұңал деген шың қалған
Алтайдың арғы шегінде
Мұңал деген ел қалған (қазіргі Монғолия).
Тоқтамасаң оған да,
Соншама милау болмасаң,
Айтқан сөзге көнбесең,
Ақиқат деген ауылдың
«Қонағы» болып қонбасаң
Ұрпағы оның мен қалғам.
Атамыз Жары болған соң,
Шыңғыстан әрі болған соң.
Тоқтамыс-Табай шығады,
Жошыдан бізге қалған жол» (Шыңғыс Хан ұрпағы; Жары-Тоқтамыс-Табайтегі; Аманжол
Орынбасарұлы Шеркешбай. «Адай тегі» толғауынан үзінді).
«Тумайды адамзатта Шыңғыстай ер,
Данышпан, тұңғиық ой, болат жігер.
Шыңғыстай данышпанның құр аты да,
Адамның жүрегіне жігер берер! (Мағжан Жұмабай).
«Шатастырып тарихтан адастырған,
Күнаһар қанша ғасыр аласұрған.
Шатпақтап шындығымды шырылдатып,
Алыпты «Зұлым» ол деп шатастырған.
Не пәлені жаппады Шыңғысханға
Халқы үшін жан пида соғысқанда
Әлемде теңдесі жоқ қолбасшы ерен
Жаһанға жақсылық деп тырысқанда.
Қоймайсың тарихымды кейде тұсап
Жата ма қап түбінде алмас пышақ
Ашылды алтын белі ақиқаттың
Егемендік еліме құшақ жайып.
Таны елім Шыңғыстың кім екенін,
Байтақ дала сағымды кең екенін
Азаттық қойып жатыр өз орнына,
Кімнің ез, кімнің кенен ер екенін.
Теңдесі жоқ тарихта адамзаттың,
Ел перзенті Шыңғысым ғаламатсың,
Қайтарылды ұлтына заңғар тұлға,
Биіктеп түра берер ғажап атың.
Болмаса Шыңғыс бабам, сайын далам,
Айдында, ай аманда қайырлағам.
Тігіп кетті қағанның үлы туын,
Бар әлем басын иіп мойындаған.
Тарихымды түлеткен алып бабам,
Қыранымсың мәңгілік қалықтаған.
Көтерілді көгіме Шыңғыс туы,» (Айтмұхамбет ЕСІМҒАЛИҰЛЫ, ҚР журналистер одағының мүшесі).
Ал, Шыңғыс қағанның өзі елінің амандығын ойлап, ұрпағына мынадай сөз қалдырыпты:
«Құлаш бойымнан тұтамы қалса да,
Сен аман бол, Төре елім!
Тұла бойымнан қайратым кетсе де,
Сен аман бол, Ұлысым!».
«Алтын денем қажыса, қажысын,
Алып төрім уыстан кетпесін!
Тұла бойым шалдықса, шалдықсын,
Тұтас ұлысым шашылып кетпесін».
Тоқберген Байтасов мырзаға! Замандасым! Мен жіберген жауапты неге жарияламай жатырсыз? Ол материалдың ішінде Адам арына тиетіндей, ештеңе жоқ еді ғой.
Жариялағанмын оны Қожырбай мырза. Мүмкін сайтың спамдық жағына түсіп кетпесе. Тек қана жауабын кейін беремін. Адай атаңыздың қай ғасырда ал Шыңғысхан бабамыздың қай ғасырда өмір сүргенін нақты жазыңыз, сонда ақиқатқа жақын болады.
Тоқберген! Бауырым! Не болды? Мен жіберген «Шыңғысхан Қазақ дастандарында» деген мақапамды неге жарияламай жатырсыз? Себебін білгім келеді?
Тоқберген! Бауырым! Енді Сізге тағы бір сұрақ? Сіз маған (02.07.2015 — 16:47 сағ.) берген жауабыңызда менің әкемнің атын өрескел бұзып «Қожырабай ұлына!» деп жаздыңыз. Сізге біреу тегіңізді Байтасов емес, «Байталасов мырза» деп жазса қалай көресіз? Жауабын жазуыңызды өтінемін!
Ия Мұхамбеткәрім мырза бір әріп артық жазылып кеткен екен, құл темірдің перне тақтаның ақауалығынан, бірақ онан сіздің тегіңізде атыңызда қасиетін жоғалтқан жоқ. Жындылық мінезіңіз бар екен. Ақылды кісіның, сезімнің аңғарымпаздығы болып, байқамай жіберген. шығар десе, жындылығы бар болса онда қаркетік ақылы сезімнің аңғарымпаздыға дес бермейді де,бұл бір дау-дамайға соқтыратын жағдай. Өкінішті де. Бірақ сіз «Байталасов» емес Кесакір ұлына деп жазып өшіңізді алуыңызға болады. Түк ренжімеймін, шыбында шаққан құрлы көрмеймін де.
Менимше ар тайпа руга болину шегиреси казак хандыгы курылганнан кейн пайда болган деп ойлаймын. Ар казактын руын сурасан жети атасын атап тустеп береди. Гылымда есепке жугнсек бир гасырга уш атадан келеди. Сонда биздин руга болинип жургендеги аталарымыздын басы ари кеткенде 1600-1500 жылдарга барады. Бринши руга болину немесе аныктау тарихы кай гасырда пайда болды жане оны кай хан бекитти соны аныктау керек. Сонда барып шынгысты адай туды ма алде адайды шынгыс туды ма белгили болады.
Тоқберген мырза! Менің қағидамда өз есіміне, әкесі мен атасының атына ие бола алмау жақсы қасиет емес.
Арамызға білсем деген, білім іздеген Ербол деген азамат келген екен. Жауап беру кезегі Сізден болсын.
Ия қазір бәке, сәке дегенді жақтырмайтын орыс мінезділер көп оған таң қалуға болмайды. Қанша қасиетті болғаныңзбен құраннан құдайдың үкімнен атап өте алмайсыз. Ішкі нәсіліңіз ешқашан қазақ болып келмейді. Біз өзге нәсіәлден жаралып діл білімі арқылы ғана өз тегімізді табамыз. Сізден орыстың исі де шығып тұр екен, тегіне деген қарсылық бар. Және Овсыз жүргенңіздің өзі ата-баба тегіне Адам-ға қарсылық қой. Атаның ұлы жауың, Адамның ұлы досың деген.Мұны мен жазбаларымда дәлдеп ғылымдық дерек те келтірдім аруақтың аманатын да жеткіздім. Қарсы болсаңыз өзіңіз білңіз, түбі хақиқаты дәлденіп білімі де шығады. Ал Ербол мырзаның айтқанына қосыламын сіз Адайдың қай жылы туылғанын болмаса қай ғасырда өмір сүргенін нақты жазыңыз, мен неге мұны жазуым керек? Шежіреші сіз емесіз бе? Сосын біз өз пікірімізді айтамыз. Адай ата үлкен бе әлде Шыңғысхан баба үлкен бе? Дәлдеңіз!
Тоқберген мырза! Қазақ ұлтының да өзге ұлттар сияқты өзіне тән ата-тегінің айтылу және жазылу қағидалары бар. Сөз реті келгесін бұл жөнінде өз ойымды білдіре кетейін. Қазіргілердің көбі, бұл негізінен 300 жылға жуық орысқа бодан болғандығымыздың салдарынан өз тектеріне «ов, ова, ев, ева, овна, евна, ин, ина, ич» жалғауларын қосып жаздырып жүр. Бұндай қағида ежелгі қазақтар да (Кеңес заманына дейін) болмаған. Бұл қағида қазақтарға Кеңес заманында зорлықпен таңылды. «Ов» «Ев» (Иванов, Сидоров, Петров) атам орыс, «Ич» (Робинович) әкем еврей деген мағына береді.
Ал, егер алғашқы түп-тамырға үңілсек, ең алғашқы түп аталарымыздың аты бір, екі, ары кеткенде үш дыбыстан, яғни әріптерден тұрған: Ан (Ана, Ман), Ад (Ада, Ата), Ас, Әз (Аз), Ар, Ор, Ақ, Об, Ос (Ош), Ем, Ом, Ес, Үн, Іл, Іле т.т. болып жалғасып кете береді. Күні бүгіндегі жер, су, тау, елді мекен (ауыл, кент, қала) т.б. бәрі де адам аттары. Бүкіл жер бетіндегі барлық атауларды ең бірінші адамдар біріне-бірі, осы біз сөйлеп жүрген қазақ тілінде қойған. Соңынан өзге тілдерге ауысқан.
Осы жерде, арнайы атап өтетін жағдай, біздер күні бүгінде де сол түп атамыздың аттарын толықтай сақтап отырмыз. Бәрімізге бірдей түсінікті болу үшін, бір ғана Қазақ атамыздың есімін саралап көрейік. Атамыздың түпкі есімі Әз (Аз). Күні бүгінге дейін, бүкіл Маңғыстау халқының аузынан тастамайтын «Ол не, соншама, Әз әулие ме?», «Тасташы, әрі Әз әулие, қылмай?» «Ол Әз әулие емес қой» дейтіндері осыдан. Демек, бүкіл әлемге әйгілі 360 (2) әулиенің ішіндегі ең біріншісі, ең ұлысы Әз атамызда, соңғысы Пір Бекет ата болып табылады. Ежелгі Азаулы елі, бүгінгі Азау (Азов) теңізі мен Азия (Аз-ия, дәл солай,) құрылығының атауы осы атамыздың есімі. Одан ары Қаз, Қазан, Қазар, Қазақ, Қазақия, Қазақ ССР-і, Қазақстан болып бүгінгі күнге жеттік. Өзіңіз көріп отырғандай түп атамыздың аты еш бір өзгерместен әлі сол күйінде (сөз түбірінде) сақталып келеді. Егер біз сөз түбірінен «Аз, (Әз)» атамыздың есімін алып тастар болсақ, біздің қазақпыз деп айтуға ешқандайда құқымыз қалмайды. Бұл қағиданы бүкіл әлем елдері қолданады.
Ал, енді ата-бабаларымыздан қалған ежелгі қағидаға сәйкес ата-тек қалай жазылуға тиіс деген сұраққа жауап іздесек, бірінші тегі (руы), екінші өз аты, үшінші әкесінің аты аталып, оған ұлы немесе қызы деген сөз жалғанғаны менің көкейіме қонады. Мысалы, Беріш Исатай Тайманұлы, Беріш Махамбет Өтемісұлы…
Қазіргілердің көбі «Ру» деген сөзден ат-тонын ала қашады. Ақиқатында, Рудан қашуымыз көрегендікке жатпайды. Керісінше, «ру» деген сөзден қашуымыз бізді «жаһанданудың» батпағына тезірек батуға апаратын тіке жол. Арғы, бергі тарихта тегін, руын, ата-бабаларының тарихын біліп, құрметтеп, ата-бабаларының салып кеткен жолын, салт-дәстүрін жалғастырғандықтарынан қор болған ел жоқ. Азған ел осыларды білмей барып азады және кім көрінгеннің ойыншығына айналады.
Демек, ру – қазақ баласының тарихи, тәңір нәсіп еткен, құдай берген аты-жөні, бүгінгіше айтқанда фамилиясы. Руың кім дегені, елге танымал атаңның есімі кім деген сөз. Қазақ халқы күні бүгінге дейін қыз алысу, қыз берісу, құда болу, ұлт ретінде өсіп-өну жүйесін рулық негізде іске асырып келеді. Бұл жүйені бүкіл әлем түгілі, түбі бір түрік халықтары да ұстануға шамалары жетпеуде. Қазақ халқы — әлемде теңдесі жоқ, рухани таза халық. Біле – білген кісіге бұл ұлы мақтаныш! Болашаққа мәңгі сабақ!
Қазақта осы тазалықты мүлтіксіз сақтауға жетелейтін «Ат қою» деген ғұрып бар. «Содан әке-шешесі ырым көріп, жақсы үмітпен қадірлі қонағының есімін қойған дейді» (А.Сейдімбеков). Жаңа туған сәбиге ат қою – ерекше салтанатты ғұрыптардың бірі. Ат қоюға қазақ халқы ерекше көңіл бөлген. Әрине алдымен жақсы есімдер мен елге әйгілі адамдардың атын қойған. Сонымен бірге бала есімін жақсы, беделді кісілерге қойғызып, батасын алуды да ұмытпаған. Мәселен, Қаныштың әкесі туғанда атасы Сәтбай Сегіз серіні әдейі шақырып, баласының атын қойғызған. Сонда Сегіз серіні Иманжан деп ат қойып «бұл баланы еркелетсеңдер Имантай деп атарсыңдар» деп балаға былай деп бата береді.
Әнет бидей еліңнің ағасы бол,
Халқыңның Қазыбектей данасы бол.
Жер, суды жау қалмақтан қорғап қалған,
Бөгенбайдай жұртыңның панасы бол.
Ер Сырымдай халқыңның көсемі бол,
Тоқсан бидей үш жүздің шешені бол.
Керейде Белгібайдай білекті бол,
Беріште Исатайдай жүректі бол…» (Н. Әбуталиев)
Сол сияқты Кенесары ханның есімін Арғынның атақты биі Шоқай қойған екен.
Халық баласына жақсы ат қоюға тырысқан. Ырым етіп бұрынғы батырлар мен ақындар, шешендердің де атын қояды. Бірақ өте қасиетті әулие-әмбиелер мен ұлы адамдар есімін қоюға тиым да салған. Олардың есімі өзге сөздермен (жағымсыз) былғанбауға тиіс. Ежелгі қазақтар арасында Шыңғыс қаған есімі солай болған, бүгінде бұл қағида Маңғыстаудың жергілікті тұрғындарының арасында Мұхаммед пайғамбар мен Бекет атаға қатысты қолданылады.
Қазақта балаға ат қоюдың жолы мен сәттері көп. Шөп шауып жатса Шөптібай деп, Наурыз айында туса Наурызбай деп, айт күні туса Айтбай деп те қоя салады. Сол сияқты қыз бала туа берсе Ұлбосын, Ұлтуған, Ұлмекен дейді. Көз тимесін деп Бишай, Көтенші, Бірқұлақ, Қосқұлақ, Итемген, Күшік деп те қойған. Қазір Бауыржан, Абай, Олжас, Сәкен, Абылай, Фәризалар көп. Бұл да сол кісілердей болсын деп қойылған есімдер.
Ат қою — жеңіл-желпі іс емес. Сондықтан балаға лайықты әдемі есімдер қойған жөн.
Қазақ дәстүрінде ат қоюдың тағы бір түрі бар. Ол ат тергеу. «Тентегім сен теріс айтып жатырсың» (М.Әуезов). Халық дәстүрінде бұл да адамға құрмет көрсетудің жолдарының бірі. Ұлт дәстүрі бойынша әйелдер атасының, қайнаға, қайын сіңлісінің атын атамай, өздеріне лайықты ат қойып «мырза қайнаға», «би атам», «тентегім», «еркем», әйел болса «ақ әже», «сырғалым», «шашбаулым» деп атайды. Жеңгелер жағы небір күлкілі аттар да қоя береді. Мысалы: тапалды «сұңғақтым», жайбасарды «жүйрік», әумесерді «ақылдым» дейді. Мұның бәрі шын мәнінде сыйластық пен құрметтің ерекше белгісі болып табылады. Ер адамдар да ақсақалдар мен өзінен үлкендерді «ата», «әке», «аға», «әже», «апа», Ереке, Жәке, Сәке деп құрметтеген. Бұл да осы ғұрыптың бір түрі. Ат тергеу – біздің халқымыздың адам сыйлау жөніндегі ізеттілік, көргендік, кішіпейілділік қасиеттерінің биік көрінісі. Қазіргі жастардың арасында үлкен кісіні «әй, шал» немесе «старик» деп айтушылар жиі кездеседі. Бұлай деу және өзінен үлкен адамның атын тура атау анайылық болып табылады.
Соңғы жылдары жасы үлкен болса да аға деген атқа ие бола алмай жүргендер көбейіп барады. Өзінен кішіге үлгі болар ісі болмаса оның несі аға. Сондайлардың кесірінен болар, қазіргі жастарымыздың басым көпшілігі өзінен үлкендердің бәріне (тіпті әкесінен үлкен, атасымен қатар адам болса да) «братан» дейтін болыпты. Өзімізге де обал жоқ. Осыны және «махан, пахан» деген сөздерді естігенімде алып Қазахстан түгелімен түрмеге айналып кеткендей көрінеді. Бізге мұны қазіргі Қазақ елінде ұлттық идеологияның мойындалмауы салдарынан болды деп батыл тұжырымдауымызға болады.
Тәуелсіздік алғанымызға ширек ғасырға таяса да ұлттық тәрбие мен мәдениетіміздің жеткен жері осы болыпты. Өте өкінішті. Бірақ, санамызды тірілте алсақ, әлі де кеш емес…
Халық аузында мынадай әңгіме бар: Бір келіншек «сарқыраманың ар жағында, сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр! Білемені жанымаға жанып-жанып тез келіңдер!» — депті. Сөйтсе ол Өзенбай, Қамысбай, Қойлыбай, Қасқырбай, Қайрақбай, Пышақбай деген қайны, қайнағаларының атын атай алмай тұр екен!
Жолаушылар су әкеле жатқан әйелден: «бұл кімнің ауылы» деп жөн сұрапты. Сонда келіншек «өзінде ғана бардай, өзге де жоқтай атамның ауылы» депті. Сөйтсе бұл Көтібар ауылы екен.
Қазіргі келіндерге үлгі болардай тағы бір ел аузындағы әңгіме де, атасы келінін сынау үшін кілең бір теңгеліктен 100 теңге ақша беріп дауыстап санап беруді өтініпті. Келіні дауыстап санап отырып, 89-ға жеткенде, еш бір мүдірместен Атам бір, атам екі, атам үш жалғастыра беріпті. Сөйтсе атасының аты Тоқсан екен.
«Ат тергеу» басқа жағдайларда да қолданылады. Мысалы, халық қасқырды «ит-құс», қорасан, шешек, қызылша сияқты ауруларды «әулие» деп атайды. Ол осындай пәле-жала бізден аулақ болсын деген ырым. Демек, жағымсыз, жаман сөз айтылмауға тиіс. Күні кешеге дейін үлкендер, шет-жағасын өзімізде көрдік, өзінен кішілерге ренжіп, ұрысқанда «Өй, бар бол, бар-болғыр», «Тұқымың көбейгір», «Құрымағыр» деп ұрысатын. Қайран, ата-аналарым. Ұрысқандары алғысы мен пара-пар еді. Ал, бүгінде ше?! Бүгінгі үлкендердің аузынан еститініміз «Құры», «Өл», «Жоғал» болып барады. Бұған, Алла «артының қайырын бергей» дегеннен басқа не айтуға болады.
Бұл кесапаттан шығудың бірден-бір жолы – бүгінгі және ертеңгі саналы ұрпақ аға буын жіберген саяси-әлеуметтік, психологиялық қысымнан туындаған ағаттықты жыл өткен сайын саналы түрде тазалап, ата-баба салты мен ұлттық дәстүрге қайта оралуымыз да жатыр.
Ақиқатқа жүгініп, әділін айтар болсақ, тәуелсіз елімізде қазақтардың ұлттық салт-дәстүрлерінің сақталуына жағдай бар. «Аты бұзылған елдің заты да бұзылады» дейді атам қазақ. Демек, қате жазылған атымызды дұрыстауға тиіспіз. Жаңадан құжат алатындарымызда аты-жөніміздің дұрыс жазылуын қатты қадағалайық. Бұл жағдайда қандай бір кедергілер кездесіп жатса, мәселені Елбасының «Ұлты қазақ азаматтардың тегі мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы» 1996 жылы 2 сәуір күнгі Жарлығында көрсетілген: «Ұлты қазақ азаматтар тегі мен әкесінің атының жазылуын қазақ тіліне тән емес аффиксті алып тастай отырып, өзгертуге қақылы, алайда, тегі мен әкесінің атына түбірлік негізі сақталуға тиіс. Бұл ретте әкесінің атын жазған кезде азаматтың жынысына қарай «ұлы» немесе «қызы» сөздері қосылып, бірге жазылады» — деген нұсқауды басшылыққа ала отырып шешуге болады.
Тарих тағылымы: Қазіргі уақытта көптеген қазақ азаматтары ұлтымыздың балаға ат қоюдағы ежелгі салт-дәстүрін ұмытып, ұл-қыздарына өзге ұлттардың, әсіресе орыстың, батыстық елдердің аттарын қоятын болып жүр. Ұлтын, елін сүйетін, мен Қазақпын дейтін ұлтжанды азаматқа өзге елдің атын балаларына қоюға болмайды. Бүгінгі күні өзге елдің аты қойылған азаматтардың өз ата-аналарына, тумаластарына, жеңілдетіп айтқанда қатты ренжитін күн туады. Ол күн алыс емес.
Ал, Ерболдың дүниеге Шыңғыс бұрын келді ме, Адай бұрын келді ме дегеніне келсек. Шыңғыс Темірші атамыздың лақап аты. Қазақ та, тіпті еш бір елде Шыңғыс атты ру жоқ. Ал Адай Шыңғыс ханның руының аты.
Ербол мырза! Енді қайсысы қайсысының ұрпағы екендігін түсінген боларсыз?
II;Мен түсінбейтін қазақтың зиялыларының «тектілігі» бар
«ОВ, ЕВ»-ке келген Құдайдан үкім бар!
Құранда; «Ой жорушылар құрысын» деген ескертумен, әрбір істі, пәтуаларды құдайдан сұрап, кітаптарына жүгініп, пайғамбарлардың үлгілеріне, түсіргендерге сай пайымдаған, жоспарлаған дұрыс екенін білдірген. Болмаса адасушылышықтың рухани қате мен азғындыққа тусу қаупін де білдіреді. Сонымен қазақтың зиялы қаумында, бір қорқақтық, үркектік пайда болып, аты жөнің орысқа ұқсас болса нәсілің өзгеріп, тұқымың орыс болып кетеді деген ұранмен, әркім өз ойынша әкесінің атын немесе бабасының, болмаса бір жердің атын өз атының соңына тіркеп жазумен нағыз қазақ болдық, енді орыстан қауіп болмайды, тектіге-әулиеге айналдық деген ырымды тұрақты салтымызға айналдырып алғанымыз сөзсіз.
Бұл жағдайға шет ел қазақтарының үлгісінен, яғни әкесімен қатар аталу, Казбек Иса, Мөлдір Нұрман, Махамбет Ерғали, Сағыныш Маха-Әди..деген сияқты, сын есімсіз құр еркек ұрғашы аралас аттармен аталу ендігі тектіліктің нышаны болып шыға келді. Негізінен қазақ дәстүрі бойынша әкесін, бабасын яғни сын, зат есімдік сипатын өзімен бірге атамақ түгіл жеке әйел түгіл еркектің де атағаны көргенсіздік, тексіздік болып саналады. Тіптен біздің бала кезімізде өзінен үлкен кісінің атын тікелей атудың өзі мәдениетсіздік, көргенсіздік болып, ондай адамның атының артына тіркеу немесе Иса-Исеке, Ерғали-Ерке, Нұрман-Нұреке деп атау міндетті еді. Ал енді Мөлдір Нұрман,Сағыныш Мах-Әди деген әйел атымен еркек атының емес өлген аруақтың атын қоса атауды тектілік атағандарды шайтан жамағаты, азғындар дегеннен басқа пәтуа беру мүмкін емес. Жақында мұндай надандыққа елктегін соншалық; Гүл-Сара, Шал-Қара деген ныспыны да сайт бетінен көргенде таң қалғанан жағны ұстаудан басқа амал қалмады.
Бұл жағдай орыстардың Никита Сергевич,-деп әкесіне де құрмет көрсеткен салтына ұқсас болғанымен, бірақ көргесіз дарақылық қана болып тұрғаны есті адамға айқын жағдай. Шет елден орлаған бауырларымыздың бұлай аталуы бұрынғы заманжарда тегінен ажырап өзге мекенге қоныстанғандардың осылай «Мансыз» аталу әдетінен де үлгі қалған. Жалпы МАН –ұғымы баспен байланысты болып, ал бас туған жердегі түпкілікті нәсілдермен, дана ақасқалдарымен, әулиелерімен тікелей байланысты.
Маңғыстау деген жер атының өзі Ыбырайым пайғамбарымызға байланысты, Ман ата деген атпен белгілі болған және Маңғыстау маңында қыстауы болып мекендегндіктен, зяраты да осы жерде қалғандықтан да Маңғыстау аталып кеткені тарихта әзірге анықтла қойған жоқ. Сонымен тектілікті қалыптастыруда даналардан мындай сөзі қалған;
Ай астында төрт тек бар,
Астыңа жайған төсектей.
Аспанда жалғыз әсер бар,
Бір өзі көпке есептей.
Және бұл текті қолдағы саусақпен байланысты, төрт саусақ төрт текпен байланысты: «Төрт дегенім төсек» деп, некемен байланысты, төрт рудан төрт әйел алудың да осындай маңызы барын, ал бас бармақ оған қарсы аспан тегімен «Темір қазық» жұлдызымен байланыстырған. Ал қолдың саусақтарын; Бас бармақ, Балаң үйрек, Ортан терек, Шылдыр шүмек, Кішкене бөбек –деп әрқайсының текпен байланысты сипатын және оның табиғат жаратылыста алатын орнында;
Сен тұр, жылқыңа бар (кішкентай саусақ)
Сен тұр қойыңа бар, (шылдыр шүмек)
Сен тұр түйеңе бар, (ортан терек)
Сен тұр сиырыңа бар, (балаң үйрек)
Сен қария үйде жат (бас бармақ)
Сонымен жылқы-желден, қой-оттан, түйе-сордан (жер,таудан), сиыр –судан жаралған деген тектердің негізін ескерткен. Біздер бас бармақты қария, шал, кісілік десек орыс қалқы бас бармағын «ВО-ОВ» деген екі буынды атаумен белгілейді. Жалпы сақтар ұғымында бастын негізгі текпен байланысты ұғыммен «Адамның (Адам атаның басы)-Алланың добы» деген. Аспаннан барлық адамзатқа ортақ әсер, ортақ жанымыз мейлі орыс, неміс, еврей, қытай, арап болсын Адам ата жанымен және жүрекпен жалғанған бас бармағымыз табатын соңғы тегіміз болу шарт екенін де құранда «Сендер негізінен бір кісіден жаралдыңдар» деп ескерткен. Сонымен християн дінінің рухани байлығы орыстан пайда болып қазақ елімен жалпы одақтас түркі елі бұл жақсы белгіні, әркім өзінің шежіре ағашындағы, ата-бабамызды ныспымызда ту қылып алатын өзімізге теліп алғанымызда құдайдың хикметті белгісі болса керек.
Дінде бесінші яғни негізгі тек біріншімен толық байланыста болуды християн дінінде «Назереттік ант» десе, ал исламда қажы болумен байланысты, шашты алып, бөрікті аталу дап «Бөріктінің намысы бір» деген мақалмен, толық арлы-намысты кісіге айналуды білдіреді. Сонымен қанша қазақ болып бөлек шығамыз дегенмен төрт түрлі тектер сипатымен; сиыр-тәуратпен,сақтармен, қой-Ыбырайым жолымен ар нәсілімен, түйе Салих пайғамбарымыз-ғұндармен, жылқы ежелгі қазақ тегімен, забурмен және барлығы да көкпен Мекке қаласы арқылы Мұхаммед пайғамбарымызбен, Адам атамызғ,. Хау анмызға жалғанып қана толық текті болмақпыз.
Бұрынғы кезде аталарымыз бұл текті Қазақ бабамыздан тараған ұрпақтармен байланысты; Текті, Түркі, Төркі, Халық, Жамақұт деп атаған екен. Жер бетіндегі еврпалық болсын, арап парсылық және жапон, кәрістерде осы тектереге байланысты тарағанына ежелгі «Бес таңба-Ізбөрі» атты шежіреде де дәлел бар. Жалпы текті қалыптастырудың әр заманға дәуірлерге және ғылым жетістіктерін меңшеруге де байланысты бүкіл әлемдік бір ғана жолман оны көктегі 7-жол, жердің 7-қабаты және жер мен көк аралық 3-түрлі қозғалыс себептеріне де тікелей байланысты. Сондықтан әрбір пенденің көлденеңінен 10-бөлік, тігінен 7-бөлік өрістен тұратын 17-санмен және 111-түрлі қуатық періштелік белгімен, 17+100=128 санды белгімен ғана тақулық, тектілігі қалыптсатынын құран сандар телогиясы ашық баяндайды. Мұхаммед пайғамбар үмметі болу да осы санмен тікелей байланысты. Абай атамыз бұл санды тектіліктің белгісі де «Әбдірахман өліміне» деген өлең арнаған.
…Ұзақ өмір не берер,
Көрген, білген болмаса?
Жатқан надан не білер,
Көңілге сәуле қонбаса?
Петербурда-ақ кідірмей,
Біліпті дертің барлығын…
…Аз өмірін ұзайтқан,
Ғылымға бойы толған соң.
Көрген жерін молайтқан,
Оқып, біліп болған соң.
Қырым, Кавказ, Түркістан,
Ресей, Сібір қалмады.
Хабарланып әр тұстан,
Көрмей дамыл алмады.
Құйрықты жұлдық секілді,
Туды да көп тұрмады.
Көрген, білген өкінді,
Мін тағар жан болмады…
Көргені мен білгені
Жүзге келген шалдан көп.
Бізге уайым жегені-
Арманда боп қалды деп…
Осындай өз ұлының текті жетілдіру әркетін сипатау арқылы Абай атамыз текті жастың ақылы мен көргені жүзге келеген шалдан яғни жүз нәсілді жүктелгенен де артық болу керектігін Әбразамен ұлы 27-ге келіп қайтыс болса, оған іштегі бір жылды қосып 128-санын меңгерген өлеңді осы санмен де белгілеп кетуі үлкен данлық және хикмет екні де хақ.
Ал, ұлттың құндылығын сақтау тұрақты бұрынғы аталарымыз не істесе соны ғана қайталау деген надандық ұғым. Жалпы әлем ғалымдары, қазақ философтары мен дін ғалымдары да нәсіл ұғымынан мүлде хабарсыз. Нәсілдік 9-дәуірмен байланысты қайталанып келетін және әрбір ғасырдың өзінің даму сатысымен нәсілдік белгіні де ұлттың үніне сңірудің маңыздылығын, аталардан қалған даналықпен құран насихатын мүлде теріске алумен осындай ой жорыған, құр жалған намысқа бой алдырған құдайға қарсылық әркетердің қазақ зиялы қауымының да тұрақты кәсібіне айналды.
Ендігі надан ғалымдар мен надан діншілер пәтуасы бойынша ділде, тілде тұрақты осы күйінде қалу керек деген түсінікпен, бұрынғы замандағы адасқан атауларға, әкесінің, басының, руының, тегінің атын өзіне тіркеп алуға жалпы қоғамды да азғырғандар да осындай білімді, зиялы қауым өкілдері болуы да қалыпты жағдай яғни рухани надандықтың құлдығына құлаған ел болып саналамыз.
Қазіргі таңда жан ғылымнан нәсілдер сырынан, құранның құпия насихатынан әңгіме қозғау да мүмкін емес. Оны түсініп оқитын, амалға, замандық намазға айналдыратын қауым қалыптасқан жоқ. Бірақ зиялы қауым мен, билік өкілдері арсында бұл білімді ұғатын тектілір де жоқ деген пікәрден аулақпыз. Бар, түсініп жатқанының белгісі қарсылық білдірмей, кейбір жан ғылымнан берілген пәтуа сындарға үн –түнсіз қалуының өзі осыны аңғартады. Тек олардың бұл ғылым саласын жарыққа шығарып амалға айналдыруға қауқары шамалы және көп наданға қарсы тұра да алмайтыны да хақ.
Дінді, намазды тек бір жақты пенделер тарапынан ған әркет те, ал құдай тарапынан пенденің жалбарынуына сұрағына, қателігін түзеуге жауап берілмейді тек кітап түрінде жазылған білмге ғана сүйену керек, яғни құдайда, оны кітабын көместен түс-аян беріп оқушы әулие-әмилер де, пайғамбарлар жаны да өлі, қиямет –қайымда бір-ақ тіріледі деген шайтандық, тажалдық білімнің маңызы зор, халықтың санасын улағаны соншалықты енді түс көрудің яғни Раббысынан әрбір пенденің аян, уахи, бата алудың да де маңызы жоғалды. Сондықтан әлем осындай қараңғылыққа түскендіктен де жер бетінде ашық белгілеп, апаттар, азаптар, түрлі адам ақылы жетпейтін хикметтермен жалпы адамзатпен үнсіз тілімен құдай өзін білдіріп жатса да, оған мән беруге әрбір пенденің ішінде семіріп алған шайтандары мүмкіндік те берер емес.
Сонымен қазаққа келген мұндай тажалдық білімнің және оны таратушы, ныспыны тек атап, оны қазақшалаған батыр деп, қазақшаламаған кәпір деп, елді дүрліктіріп азғырушыларға құдайдан белгі үкім бола ма? Әрине жауапсыз қалмайды. Осындай сұрақты мен Раббыма қойып көрдім. Маған; «Ондай өз бетінше ныспысын өзгерткен, әке, ата есіміне қастандық жасаған пенделердің тілдік қуатынан әсер беріп, нәсілі әлсірейді. Бүйрек, бауырға және қан айналымынан әсер беріп азғындыққа түрлі дертерге ұшырайды, ғұмыр-тағдырына әсер етіп, теріс өзгеріске ұшырайды» деген жауап келді.
Олай болса осындай ныспысын қысқартып, өз бетінше әрекет қылып қазақ дәстүрін терістегендер міндетті түрде азапқа ұшырап, кейінгі ұрпақтары мұндай ата-аналарына налитыны да хақ. Онсыз да тегін тазарта білмегендіктен, жалғана алмағандықтан да қазақта бүйрек, бауыр ауруы індет болып жатқаны да сөзсіз. Ал тіліне деген махаббатының да жоғалу да осы қан тектің де азуынан пайда болады. Сондықтан мұндай жағдайдағы Құдай өзі көрсеткен, білдірген уахиын ғылымға, білімге адамзатқа ортақ намазға айналдыруға құдіретті. Еш- тен кеш жақсы ағайындар, қанша пендені азғырсаңдар сонша пендені дұрыс жолға салумен ғана мұндай құдайдың сынағынан, аруақтардың назынан, білмей істеген күнәден арылуға да болатынын білгендеріңіз де жөн. Тектің білігісі де адамзатқа ортақ, оның қазақшасы да болмайды,; «Сендерді бір еркек, әйелден таратым деген» жартушымыз. Тегің; Адам қазақтың баласы. Атаның баласы болмай, Адамның баласы болуға жарысайық әлем халқымен
Тоқберген мырза! Ербол мырза! Сіздердің «Адай ата үлкен бе әлде Шыңғысхан баба үлкен бе?» дегендеріңізге айтарым:
Адай (м) – А, Ад (Ат), Ада (Ата), Ай, Дай (Тай), Адай (Атай), Адам (Атам) болып шығады.
А — дыбысы Алып бидің де (әліппе), сонымен бірге барлық дүниенің де бастауы.
Ад – алғашқы Адам, соған сәйкес қауым атауы. Ат – а. алғашқы адам есімі (атың кім?); б. Қолға үйретілген, мінетін ат. Мақал «Ат – ердің қанаты». Ад қауымы алғашқы адамның да, адамға серік болған мінетін аттың да авторы.
Ада – а. Ата. Иә, иә кәдімгі қазақ баласының күнделікті аузынан тастамайтын Атасы, яғни әкеңнің әкесі; немесе өз атаңнан бастап сонау Адам атаға дейінгі барлық аталарың; ә. Арал. Ең алғашқы, тіпті бергі (Нұх пайғамбар кезеңі) бүткіл жер бетін су басып жатқан кезде алғашқы құрылыққа (Жуды тауына, яғни Қазығұртқа (Қазық жұртқа)) қадам басқан сол аталарымыз болатын. Қ-ада-м деген сөздің де түбірінің Ата болатыны осы; б. Ада. Ада болу — көп аталардың (Адамдардың) бір адам болып азаюы, немесе кез-келген заттың таусылуы. Қадам – Қам ата Нұх пайғамбардың үш (Қам, Сам (Шам), Иафес) ұлының үлкені. Атасынан (қазық жұрттан) бөлініп, өзге өңірге алғашқы қадам жасаған солар болатын.
Ай – Анаң. Әйелдің сөз түбірі Әй (Ай). Әйел (Ай мен Ел) «Әй ел болайық». Әйел ердің серігі, Ай жердің серігі.
Дай – Адам ата ұрпақтарының ру-руға, әртүрлі елдер мен мемлекеттерге бөліну кезеңін көрсетеді. Тарихтағы Дай – Массагет (Дай-Дахи) аталғандар осылар. Дай-дай болып айтысу, Дай-дай бөліну, тіпті керісу мен ұрысу да солардан қалды.
Адай (Ада-й). «Й» дыбысы Атаның ұрпағы, баласы, яғни ең кенжесі, «қарашаңырағының» иесі деген мағына береді.
Адам (Ата-м). М — тәуелділік жалғау. Қазақтың сан миллиондаған сөздерінің бәріне де Өз атаңнан бастап сонау ең түпкірдегі Адам атаға дейінгі Аталардың (Адамдардың) барлығы менің атам. Ата – бабаларымыздың бір-бірін құрметтегені соншалық кез-келген жанды Адам, яғни Менің атам деп атап отыр. Қазақтың сан миллиондаған сөзіне «М» дыбысын қоссаң бәрі менікі деген ұғым береді. Атам, анам, көкем, балам, басым, аяғым, елім, жерім, атамекенім т.т. болып кете береді.
Ал, Адай ма, әлде Адам ба, қайсысы бұрын дүниеге келді деген сұраққа жауап іздесек, Адам деген ұғым Адайдан кейін келген деп батыл тұжырым жасай аламыз. Себебі, Ата (Атам, Атам менің) атануың үшін міндетті түрді сені Ата деп атайтын немерең (ұрпағың) болуы шарт. Атаға жалғанған «Й» дыбысының баласы, ұрпағы деген мағына беретінін жоғары да айтқанбыз. Ата шежіренің Адам ата шежіресі делінбей Адай шежіресі делінетінінің сыры осы. Бұл тұжырым күмәнға да, дауға да жатпауға тиіс. Себебі, ең бірінші болып Атасының шежіресін жазған немересі (Сөз түбірі «Ем») болатын.
Бұл қазақ Алып биінің (әліппесінің) сандық жүйесінде де осылай берілген. Адам 1-6-1-15 болса, Адай 1-6-1-11 санын құрап, Адамнан бұрын тұр.
Өздеріңіз көріп отырғандай бар жоғы төрт-ақ дыбыстан тұратын бір ауыз сөзге Адай (м) ата, (Ман) ата ұрпақтарының 70 000 жылғы тарихы түгел сыйып кеткен. Бұдан асқан даналық болар ма? Міне біздің аталарымыз тарихты бір ауыз сөзбен осылай жазған. Тарих жазсаң, осылай жаз!
— Ад қауымы бүкіл адамзат баласының Атасы. Атам, Адам және Адайдың сөз түбірі Ат пен Ад болатыны осы. Бұл атаулардың «авторлық құқығы» Ад (Адай) атамыздікі. Сөз түбірі жаңылыспайды. Атаң да, Ат та ең жақындықты білдіретін ұғым. «Ат ердің қанаты» (мақал). «Есімің кім» дегеннің орнына да «Атың кім» дейміз. Ал «Ад»- қа келсек, ежелгі шежірелердің бәрінде, Құран Кәрімде де Ад қауымы деп жазылған. Бұл біздің бала кезімізден бәрімізге таныс «Алғашқы қауымдық құрылым» деген сөз. Осы қауымдық құрылым, адамзат қоғамының әр-түрлі даму сатыларынан өтіп барып, елге, мемлекетке айналды. Осы алғашқы елдің аты, осы елдің (рудың) атасы Әз (Аз) атамыздың атына сәйкес Аз, Азар, Азақ, Азық, Азия, Азау, Азаулы, кейіннен Қаз, Қазық, Қазар, Қазан, Қазақ, Қазақия, Қазақ ССР-і, Қазақстан деп аталды. Өздеріңіз көріп отырғандай Ад пен Ат-қа «а» әрібін жалғасаңыз, бұл күнде немереден басталатын ұрпақтың аузымен айтылатын өзіміздің Ата (Ада) деген сөзіміз шығады да, Ада-ға «й» әрібін жалғасақ, бұл керісінше жоғарыда көрсеткеніміздей баласы, ұлы, ұрпағы деген мағына береді.
Менің бұл келтірген тұжырымыма Қытай қазақтарының «балапан», «бала», «перзент», ауыспалы мағыналары «аяулы», «ардақты» деген сөздердің орнына Адай сөзін қолданатындары толықтай дәлел бола алады.
«Адай (ҚХР) 1.балапан, Ауыспасы, бала, перзент. 2. Аяулы, ардақты» («Диалектологиялық сөздік» Арыс баспасы. Алматы. 2007, 23 бет).
Қазіргі Хақас тілінде Адай – Құмай Тазы.
Ежелгі Хақас тілінде Адай – Қасқыр (Бөрі).
Ежелгі Түрік тілінде Адай – а. Балапан, б. Бала.
«Балапан, қазақтың ең сүйікті сөзі, бала (өз баласы) – балапан (құстың баласы). Еске сала кетейін: бен, пен, бан, пан ежелгі оғыз тілінде, есімдік мен дегенді білдіреді. Оғыз, Адай, Қыпшақ – бәрі бір адамның аты.
…Дахтар (Дайлар), массагеттер, каспилер, аландар мен адайлар бәрі Сақ конфедерациясына кіретін бір тайпаның әртүрлі атаулары» (Т.С.Досанов «Руника құпиясы». Алматы-2009).
Жоғарыда көрсеткенімдей Ада-ға «й» жалғауын қоссаң да Атаның ұрпағы деп көпше мағына бергені сияқты «Ад»-қа «ай» жалғауын қоссаң да сол күйінде қалады. Біздің білетініміз, аталарымызды, яғни ежелгі қазақтарды Өгіз қағанның үлкен ұлы, әрі тақ мұрагері Күн ханның атымен Күндер (Ғұн, Хұн, Хунну т.б.) деп атаған. Сонда күніміз аспандағы нұр, сәуле шашып, жарық беріп тұрған күн де, күн мен түннің алмасқан кезіндегі жарық мезгіл күндіз, немесе бір күн. Сонда біз қолданып жүрген «ай» сөзі сол күндердің (жылда ауысып отыратын 28, 29 күннен басқа 30 немесе 31 күн) жиынтығы болып шығады. Осылайша «ай» сөзі де бұл жерде көпше мағына береді. Бұл атаулардың бәрі өз тегін Ай анамыздың атынан бастау алады.
Адай дегеніміз жоғарыда айтқанымыздай Ад пен Ай деген, ата мен анамыздың және сонымен қатар аталы, әкелі және балалы ұрпақтың жиынтық атауы. Адайдың екінші буыны «Ай» дан төмендегідей адам аттары мен ұғымдар дүниеге келді: Айбек, Айсұлтан, Айболат, Айна, Айман, Найман, Айгүл, Айнұр, Айжан, Май, Майя, Тайпа, Сынай (Синай), Айна, Мұнай, Айт, Айту, Айтпау, Бай, Байғазы, Лай, Сай, Пай-Пай т.т. Бұл ұғымдардың бәрінің авторы Адам атаның қарашаңырағы Адайлар, яғни бүгінгі Адайлардың ата-бабалары. Әйтпесе, Адайдың «бес жүйрігі» атанған жыр дүлділдерінің бірі Ақтан Керейұлы (1850-1912): «Сөйле» десең жыршыңыз
Алдарыңда жортақтар.
Туған айға ат берген,
Ақ қағазға хат берген
Екі ерін мен тіл-таңдай
Сөйлесін деп жақ берген.
Айтқан сөзге түсінбес
Адамның мыйсыз ақымағы», — деп жырламаған болар еді (Жыр-дария «Маңғыстаудың ақын жыраулары» Ақтау-1995. 159 бет);
Әйтпесе, Адайлардың атамекені Маңғыстау «360 әулиелі киелі Маңғыстау» деп аталмаған болар еді.
Әйтпесе, ежелгі жырдағы: Маңғыстау сонадайдан тоңазытқан,
Жүрегін талай ердің қобалжытқан, — деп, Маңғыстауға аяқ басқан ерлердің жүрегін қобалжытпаған болар еді.
Әйтпесе, Маңғыстаудың ежелгі МАД (Ман Адай, Мадиан) патшалығынан бүкіл әлемге үлгі болған әдеби, әдебиет, мәдени, мәдениет деген ұғымдар, Мекке мен Мәдине қалаларының атауы дүниеге келмеген болар еді.
Әйтпесе, Адайдың Жебе таңбасы (стрела, стрелка) бағыт-бағдар, жол көрсетіп кез-келген жерде тұрмаған болар еді.
Әйтпесе, ежелгі қазақтар (қытай қазақтары күні бүгінде де) періштені, сәбиді, балапанды Адай деп атамаған болар еді.
Әйтпесе, Адайлар өздерінің Ас-садақаларында сендердің бәріңе Аға баласы деп иықтарыңа шапан жаппаған болар еді.
Әйтпесе, Адайлар бәріңе төрінен орын ұсынып, келіндері үйіне келген жасы үлкендеріңе иіліп сәлем етпеген болар еді.
Әйтпесе, Адайлар ежелгі шежіре-дастан, жырлардың бәрінде «Тіл таңбалы Адайлар» деп аталмаған болар еді.
Әйтпесе, олар Қас би (Қаз би) атанып, Маңғыстау өлкесі сұғына кірін тұрған теңіз Қасби (Каспий) деп аталмаған болар еді;
Әйтпесе, олар ежелгі жазбаларда Тау би және Көп би деп аталмаған болар еді;
Әйтпесе, Адайлар қазақтың қарашаңырағы аталып, ата-тек шежіресінің ең соңында тұрмаған болар еді;
Әйтпесе, «Үлкен ұл тақ мұрагері, кенже ұл қарашаңырақ иесі», — деп айтылмаған болар еді;
Әйтпесе, Адам Атаның атын Адай, Ман Атаның атын Маңғыстау ұстап отырмаған болар еді;
Әйтпесе, бүкіл әлем өздерін Адам Ата мен Ауа Анадан және Ман Атадан таратпаған болар еді;
Әйтпесе, Ман атаның моласы Манқыстауда жатпаған болар еді;
Әйтпесе, киелі Маңғыстауда қазақтың түп атасы Әз әулиенің моласы сақталмаған болар еді;
Әйтпесе, Маңғыстаудағы Сынды (Синай, қазіргі атауы Қыр (Үстірт) тауында Ұлы Жаратушы — Алла Мұса пайғамбармен тілге келіп, оны және оның елін дұрыс жолға (мұсылман) салу үшін Оған «Торатты» (Тауратты) бермеген болар еді;
Әйтпесе, Маңғыстаудағы қырдың халқы Үстіңгі жұрт (Үстірт) деп аталмаған болар еді.
Әйтпесе, қой менен қойшының пірі Шопан ата қорымы Маңғыстауда болмаған болар еді;
Әйтпесе, мына өмірге «пірдің соңы Бекет» делінетін құдіретті Бекет әулие дүниеге келмеген болар еді;
Әйтпесе, ұлы Құрманғазы бабамыз Адайларға бүкіл әлемде теңдесі жоқ «Адай» күйін арнамаған болар еді;
Әйтпесе, «Алшын, Алшын болғалы,
Адай еді қорғаны.
Адайдан қайрат кеткелі
Қалың алшын сорлады», — деп Мұрат Мөңкеұлы өзінің «Үш Қиян» атты тамаша толғауында жырламаған болар еді;
Әйтпесе, 1930 жылы КСРО Орталық партия Комитеті (Москва) туысы Маңғыстаулық Адай ата ұрпақтарынан басшы қызметке адам алынбасын деген жасырын қаулы алмаған болар еді;
Әйтпесе, Әйтпесе, мен Адай Ата ұрпағы болмасам мына құпия тарих жазылмаған болар еді;
Жарайды, осымен тоқтайық. Қалған, «әйтпеселерді» осы еңбектің өн бойынан әлі алда сан рет кездестіретін боламыз.
«Адам (атам) – деген ардақты ат» деп атаңды, сонымен қатар бүкіл адам баласын «Адам адамға дос және бауыр», «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» құрметтеп сыйлауды міндеттейді. Демек, адам баласы Адам, яғни ата болуы үшін ұдайы (ұ-дай-ы), яғни үздіксіз күресуі және өз тегін білуі тиіс. Адам баласы өз тегін ұмытып күресті тоқтатқан кезде екі ұдай (ұ-дай) күйге тап болады да, ары қарай екі дай болып бөлінеді. Аржағы баршамызға белгілі дай-дай (бөлек-бөлек) болып айтысады, дай-дай болып керіседі, дай-дай болып ұрысады, соғысады. Осылайша әлем елдері билікке таласып бірін-бірі қынадай қырды. Сол соғыс әлі де жалғасуда.
Міне осылайша, құранда айтылатын алғашқы мәдениетті дүниеге әкелген Ад қауымы жоғары да көрсетілгендерден де басқа төмендегідей ұғымдарды дүниеге әкелді:
— Адал – пайдалануға, ішіп-жеуге жарамды, бағалы, пайдалы; шын берілген, сенімді; кіршіксіз, мінсіз, қалтқысыз; турасы, шыны, ақиқаты, әділі. Адалдан жиған мал (дүние) – еңбекпен табылған байлық. Адалын алдарына салды – барын аузына тосты, сыйлап күтті. Адалынан жолықтыр (тілек) – жібі түзу адамға кездестір, бақытты қыл деген тілек.
— Адала – Ада ету, бітіру.
— Адақта – аралау, кезу; тіміскілеу, тінту; оқшаулану, даралану.
— Адалбақан – киім ілетін ашалы қада ағаш.
— Адалда – адал еңбекпен ақтап алу.
— Адалдық – адам бойындағы таза ниет, имандылық қасиет.
— Адалынан – мейірімді, шапағатты етіп.
— Адам – ойлау, сөйлеу қабілеті бар, еңбек құралдарын жасап, оларды өз қажетіне жарата білетін, саналы қоғам мүшесі, яғни Ұлы Жаратушы — Алланың ең алғашқы жаратқан саналы тіршілік иесі; көпшілік қауым, жұрт, халық; Адам айтқысыз – керемет, ғажап, айтып болмайтын; Адам баласы – бүкіл адамзат, адам атаулы; Адам алатын бура – кісіге шабатын бура; Адам баспас жер – көз көріп, құлақ естімес қашық жер; Адам болды – ер жетті, адам қатарына қосылды; өз қолы өз аузына жетті, санатқа ілікті; Адам біткен – жалпы адам атаулы, күллі халық; Адам болмайды – ауру дендеп, өлім халіне жеткен; Адам етті (қылды) – ел қатарына қосты, тәлім-тәрбие берді; Адам көргісіз (қарағысыз) – бетіне кісі қарағысыз, ұсқынсыз; Адам төзгісіз – шектен шыққан, шыдап болмайтын; Адамның басы Алланың добы – адам тағдырдың жетегінде (өзінде билік жоқ).
— Адамгершілік – қоғамдық талапқа сай ізгілікті, инабаттылықты білдіретін моральдық ұғым.
— Адамдық – адамға тән ізгі қасиет; адамшыл, адамгершіл. Адамға арналған.
— Адамзат – бүкіл адам баласы.
— Адамзаттық – адамзатқа тән.
— Адами – адамға тән, адамға қатысты.
— Адамсымақ – адам деген аты бар.
— Адас (Аттас) – бір есімнің бірнеше адамға қойылуы. Адамдардың шатасып, адасуы осы жерден басталады.
— Адасу – жол таба алмай сенделу; теріс бағытқа түсу, қателесу, шатысу. Адасқан қаздай – безек қақты, жалғызсырады. Адасқыш – қателескіш, шатасқыш. Адасушылық – қателесушілік, теріс жолға түсушілік.
— Адарғы — өрмек жіптерін бөліп тұратын және оларды аударыстырып отыратын екі жақ шеті қырландыра жонылған тақтай.
— Адуын – ешкімді бетіне қаратпайтын өр мінезді, өркөкірек. Адуындау – азулылау, өрмінезділеу. Адуындық — өрмінезділік, өркөкіректілік.
— Адым – жүру кезіндегі екі аяқтың аралығы, қадам. Адымды – адымы кең, адымы ұзын.
— Адыр – бір-біріне ұласып, тұтасып жатқан белесті дөңес жер; Тұрпайы, дөрекі. Адыра қал – құры, жоғал. Адыраң: адыраң-адыраң етті — қоқаңдап күш көрсетті, адыраңдады.
— Адыраспан – ыстық жақта өсетін, өткір иісті дәрілік шөп. Аталарымыз сырттағы жаманшылық атаулы (жын-шайтан т.т.) үйге кірмесін деп, үйдің ішін үнемі адыраспанның түтінімен аластап отырған. Маңғыстау халқы бұл «дезинфекцияны» күні бүгінде де қолданады.
— Адыр-бұдыр – ойлы-қырлы, кедір-бұдыр.
— Адырна – Қазақтың сыбызғы тәрізді көне үрмелі саз аспабы; керуіш.
— Адырна – садақтың керме қайысы.
— Ада, Адан, Аднан, Адана, Адала, Адық, Аде, Аден, Адид, Адидже т.б. ру, жер, су, тау, елді мекен атаулары. Осы ұғымдардың барлығының авторы Ад қауымы. Ад қауымының тікелей ұрпақтары бүгінгі Адайлар. Бұл дауға жатпайды.
Ад, Ада, Адай, Адам Ата қауымдары Нұқ пайғамбар заманына дейін өмір сүргендер. Ал, Ман — Нұқ пайғамбардан басталатын жаңа қауымның атасы.
Еске ұстағанымыз жөн. Атам қазақтың сөз жасау жүйесіндегі Сөз түбірі (өз түбі, яғни сөздің атасы) және оның құрамы ешқашан жаңылысып көрген емес.
Қожырбайұлы Мұхамбеткәрім мырза сөзді зертеудің оның түпкі ұғымын мағынасын іздегеніңізе ешқандай кінә тағуға болмайды. Қайта дұрыс сөз ұғымдарын зертеу керек. Бұл құранда да ескертілген (23-68) аяттың үкімі де. Бірақ атау сөздер барлық жаратылыстың қасиеті сыры оны Адам атамыз алғашқы болып меңгерген еді. Әрине Адам ұғымы Адам атамыздан бері келе жатқанына шүбә келтіруге болмайды. Бірақ біздің әңгіме қылып отырғанымыз Адай сөзі, ұғымы бұрын шықты ма әлде Шыңғыс ұғымы бұрын пайда болды ма деген емес еді. Қағыс еститін қыз мінезді қойған да дұрыс. Бұл жерде Адай атты қалың рулы елдің атасы Адам атамыз бұрын туды ма, әлде Шыңғысхан бабамыз бұрын туды ма? Сондықтан үш жүзге бөлгенде Қадыр қожа, Нәдір қожа, Қыдыр қожаға көптеген қауымды елді біріктіріп батыс бөлікті иемденуге Шыңғыс хан бабамыз бұйырған еді. Ал Адам атамыз сол кісілердің ұрпағы ғой. Сонда Шыңғысхан бабамыз Адайдың қалай ұрпағы болады?
Тоқберген Байтасов мырза! Сізге Атам қазақтың «Үлкен ұл тақ мұрагері, кенже ұл қарашаңырақ иесі» деген өсиетін тереңірек зерттеуге кеңес беремін.
Сіз не сонда бүкіл әлем елдері шежіресі алғашқы Адамды тек қана екі есіммен: Шығыс елі (Азиялықтар) Адам Ата, ал батыстықтар Ман Ата деп атайтындарын да білмегеніңіз бе? Біле білсеңіз, Адам Атаның атын Адай, ман Атаның Манқыстау ұстап отыр. Қазақ деген атпен бүгінгі күнге жеткен Әз (Аз) әулие атамыздың моласы да осы Манқыстауда (Үстіртте). Ман Атаның да моласы осы жерде.
Сізге мына шежірені тағы бір қайталап оқып шығуға кеңес беремін.
Қазақтың ұлы қағаны Шыңғыс хан атамыз жайлы Маңғыстаудың рулық шежіресі былайша сөйлейді:
Шыңғыс қаған атамыздың тегінің қазақ екендігі дауға жатуға тиіс емес. Алайда, Шыңғыс қаған атамызды қазақ деп айтуымыз үшін, міндетті түрде атамызды 105 таңбалы (105 рулы) қазақтың бір руынан шыққандығын дәлелдеуге тиіспіз. Егер біз мұны істей алмасақ, атамызды қазақ деп атауымызға ешқандай құқығымыз болмайды.
— Атамыздың тегі Қазақ, Кіші жүз, Алшын, Байұлы, Адай екені даусыз. Аспандағы ай менен күн қандай ақиқат болса, Шыңғыс қаған атамыздың тегі қазақ, Кіші жүз, Алшын, Байұлы, Адай екені де сондай шындық.
— Қазақ (Қазақ қаған, бүкіл әлемді билеген ұлы патша). Қазақтан Ақарыс (ұлы жүз), Жанарыс (орта жүз), Бекарыс (кіші жүз).
Түсініктеме: Ақарыс – Аға арыс (ағасы), Бекарыс – Кіші жүз, деп аты айтып тұрғандай қазақтың ең кішісі, кенжесі, яғни қарашаңырағының иесі болып табылады.
Бекарыстан алты ата Әлім, Жетіру және Он екі ата Байұлы қосылып 25 тақта (25 таңбалы) кіші жүзді құрайды.
Байұлынан — Алаша, Байбақты, Қызылқұрт, Масқар, Есентемір, Шеркеш, Таз, Тана, Жаппас, Ысық, Беріш, кенжесі Адай.
Адайдан екі бала – Құдайке (Ад-гу), кішісі Келінберді (Ад-лу).
Құдайкеден екі бала – Тәзіке, кішісі Қосай.
Келінбердіден алты бала – Құнанорыс (Рысқұл), Ақпан, Балықшы (Шыбынтай), Бұзау (Жеменей), Тобыш, кенжесі Мұңал.
Мұңалдан — Әли, Бәйімбет, Жаулы, Шоғы, Алақұнан.
Сонда Шыңғысханның шыққан Қиян (Қият) руы былайша өрбиді.
Адайдан – Келімберді – Мұңал — Жаулы — Жары — Мұрат (Кеще) — Шортық — Бұхар — Құрым — Сүйіндік — Тұрнияз — Айытқұл – Қиян болып таратылады. Бұл дерек Адайдың әйгілі биі Алшын Меңдалыұлы шежіресінен алынды (Алшын Меңдалыұлы «Адай шежіресі» Алматы-2002. 67 бет).
Қазақ та «Үлкен ұл тақ мұрагері, кенже ұл қарашаңырақ иесі» делінеді. Өздеріңіз көріп отырғандай, Адай атауы сөз түбірінде Ада (Ата) деген атты иемденген және сонымен қатар Шежіренің де ең соңында тұр.
Осы шежіре деректерінің төмендегідей бұлтартпас топономикалық айғақтары бар:
— Адайдан — Қап (Кавказ) тауының ең биік шыңдарының бірі Адай шыңы, Мұңалияда (қазіргі Моңғолия) Адай атты көл, Адай атты өзен;
— Мұңал мен Жарыдан — Арал мен Қас би (Каспий) теңізі ортасында Мұңалжары (Мұғаджар) тауы;
— Мұңалдан — Шыңғыстаудың ең биік шыңы Мұңал шыңы; (Көңіл аударайық, Шыңғыстаудың ең биік шыңына Атасының аты қойылған).
— Мұңалдан – Алтайдағы Мұңал (Моңғол) даласы;
— Мұңалдан — қазіргі Монғолия мемлекеті;
— Шыңғыстан — Сарыарқа да Шыңғыстау деген тау;
— Жарыдан — тіпті сонау Америка құрылығының Амапа жерінде де Жары атты өзен, Жары атты көл бар. Өзіміздің елде де Жаркент (Жары кент қаласы), Жарбұлақ (Жары бұлақ), Жартас, Жарқұм, Жармыш, Жарма, Жарысу, Жарқұдық (Жары құдық), Жарты, Жаршеке (тау), Жарауыл, Жарын, Жарбөгет, Жарас атты топонимдер толып жатыр. Осы атаулардың барлығы дерлік Маңғыстауда орналасқан.
Мұңал-Жары руы Манқыстауда Адай халқының үлкен бөлігін құрайды. Себебі, Манқыстауда «Жарының мал іздегендері де бір үй толтырады», «Жары көп пе, тары көп пе», «Таяқ лақтырсаң Жеменейге тиеді, егер Жеменей бұғып қалса Жарыға тиеді» деген сөздер ежелден айтылып келеді;
— Бұхардан — Бұхара қаласы (қазіргі Өзбекістан жерінде);
— Шыңғыс қағанның арғы аталары Қаралардан (Түпқараған (Қарағантүп, Қараған түбек), Қараман Ата (бейіт, қорым, алқап), Қарақия (ойпат), Қарамандыбас (ежелгі шумерлер (маялар) өздерін Қарабастар деп атаған – Қарақұрым (Шыңғысхан қағанатының астанасы);
Құрымнан – Қарақұрым (Шыңғысхан қағанатының астанасы);
— Мұңалдан – Қияннан (Қият) – Қарақия (Қара Қия); Қият деген көптеген рулар мен қалалар;
— Қияннан – Қиян (алқап), Қиянды (шатқал), Қияқты (тау) (Маңғыстауда).
— Шортықтан – Шорым атты жер атауы (Маңғыстауда).
Мұхаметкәрім мырза! Мен Қазақтың шежіресіне де Шыңғысхан бабамыздың қазақтың ұрпағы екеніне де күмәнім жоқ. Керіснше ақиқатты жеткізуге жол және мұны ұғатын жетелі жан іздеп жүрмін. Енді Шыңғысханың зиратын сіз емес оны мен тауып беремін құдайдың қалуымен. Басында тиобықтыдан тарғаны туралы таңбасы да болуы керек. Ансының да басында жылқының бейнесмен тас қойылған. Ал енді мен немеремнің атын Адай деп қойсам онда енді 300-жылдан кейін дәл сіздің сөзіңзді қайталап жүрсе не болады. Адай деген белгілі бір қасиеттің сипаты. Оны ру ретінде иленіп бекіткен сөз жоқ сіздің бабаларыңыз. Ал енді Адай сөзінің ұғымын неге шешпейсіз, сандық қасиеттік дәрежеде?. Шеше алмасаңыз мен шешшіп берейін сонымен әзірге дауды тоқтата тұрайық. Себебі мен сізге Адай атаңыздың қай ғасырда жылда туып өлгенін анықтап беремін. Сонда белгілі болады Шыңғысхамен арадағы бұл дау.
Шыңғысхан Қияттан шыққан Бөржігін руынан.Шыңғысханның шешесіде әйелі Бөрте де Қоңырат руының қыздары.Жошыныңда әйелі яғни Батый ханның шешесі де Қоңырат руынан. Батый ханның әйелі де Қоңырат руынан. Дәжі Шыңғысханның қолбасшысы әрі досы Мұқылайдың әйеліде қоңыраттан болған.Мұқылайдың ұрпақтарыда Қоңыраттың қыздарын алған. Мына мақалды білесіндерма «Балаң хан болады десең, Қоңыраттың қызын ал» деген. Рахмет.
Тоқберген мырза! Сіз Шыңғыс қаған атамыздың моласын тауып, онымен не істемекшісіз? Мен Сізден бұдан сегіз жүз жыл бұрын сүйегі құрап қалған атамыздың моласын іздеген ше, күні кеше Ресейдің мүзейін де тұрып, кейіннен жоғалып кеткен Кенесары атамыздың басын тауып беруіңізді өтінемін. Сіздің Шыңғыс қаған атамыздың моласын таба алатындай қабілетіңіз болса, демек Кенесары атамыздың да басын табуға қабілетіңіз жетуге тиісті. Кенесары атамызда Шыңғыс қаған атамыздың тікілей ұрпағы ғой.Егер Сіз осыны жасай алсаңыз, жалғыз мен емес, бүкіл Қазақ баласы Сізге разы болар едік.
Мұхаметкәрім мырза! Сіз менің жазбаларымды толық оқымапсыз. Кененсары ханың басын алған жоқ қырғыздар. Оның басы мен бірге жерленген. Өзімен бірге он бір уәзірі және зиратында көптеген мұрағаттар барын оны тауып беруге екінші жыл үндеү салып жүргеініме. Сол сияқты Абылайхан бабамызға да қаражат жинауға шақырдым, Қай қазақ немесе ұрпақтары ең болмаса бұл қалай деп сүрады? Сіздің маңызда еркек намасты пенделер болса онда шықсын менімен бірге. Керейхан мен Жәнібек сұлтагың да басын көтеріп неге сауапқа қалмасқа? Адай бабпаның да басын көтерейік жинаңыз халықты, сосын оны тауып бере алмасам онда осы жазбаның бәрі жалған болғаны!
Тоқберген! Бауырым! Мен Сіздің «Мен Қазақтың шежіресіне де Шыңғысхан бабамыздың қазақтың ұрпағы екеніне де күмәнім жоқ» деген тұжырымыңыз үшін, өте қуаныштымын. Мен Сіздің естілігіңіз ге, білімділігіңіз ге және бойыңыз да орынды айтылған «бір ауыз сөзге тоқтай білетін» Атам Қазақтың қаны жатқанына ешқашан күмәнданған емеспін. Барлық ісіңізге сәттілік тілеймін. Елім, жерім, ұлтым деп, атқарып жатқан еңбегіңіз еселеп артқай!
Тоқберген мырза! Соңғы екі пікірімді неге алып тастадыңыз? Сұрағымның жауабын бермейсіз бе?
Мұхаметкәрім мырза! екеуі бірдей пікір болғасын біреуін алғанмын, Екіншісі неге шықпады оны білмеймін. Онда вирус болғаны да.
Мына Боқберген әбден қ-тағын жеген екен.
Басқа бәле тілден деген. Осындай жындылық дұрыс негізінде. Екі жүзді болғанша тезірек құдайдың қарғысына ұшырауға да және өзгеге үлгі сабақ болуға да қолайлы екен. Ал енді бір жетіде «Бұқар» бабаның атын жамылған пенденің үлкен жамандыққа түсіп тәубеге келетіне куә болыңыздар. Сонымен бала-шағасынан аулақ, өз басымен сынаққа түсіп, құдай бұған иман берсін!!!! Әмин!
Аға сәлематсіз! Сізге, аянға сенеміз. Жүйке-жүйеңізді тауыса бермеңіз, Сіздей асыл қазаққа керек. Шыңғыс хан бабаның басын көтеріп, ырымын жасау абзал ғой. Өздеріміз жиналып, Тарбағатай өңіріне шықсақ қалай болар екен. Сізбен қалай тілдесуге болар екен?
Райса оны аруақтардан яғни Шыңғысхан бабаның өзінен сұрау керек. Кімге қашан қанша адам болып келуді ескертелді. Ниет қылсаңдар қаржат жинап құрбандыққа тағы басқа белгі қоуға дегендей хабарын айтыңдар сосын мен имұны сұрап ұлықсатын берсе онда мезгілін белгілейміз. Анасының басын әуелі көтеру керек, оның қасында 40-сарбазы қоса жерленіпті.
Сізге хабарын беремін.
Келістік, сәттілік тілеймін.
Әмин, рахмет.
Ассалаума алейкум қауым Сондай ойшылдардың барына қуанамын Бірақ жастарды шатастырмағандарың жөн болар еді,Шыңғысханның қазақ екеніне бір ақ сөз дәлел ол Тәңір деген сөз. Мынаған жауап берсеңдер «Қазақтың басқа ұлтан айырмашылығы неде».Қысқа да нұсқа жауап берсеңдер.
Адамдық тұрғыда Қазақтың басқа ұлттан еш айырмашылғы жоқ. Қайта өнер білімді меңгеруде еңбектенуде кемісітігі өте көп. Оның негізі «Өзің білме білгенің тілін алма» деген. Бірақ тіл алушылардың өзі Құдайшылдықтан алыс, сенгіш алданғыш. Қазақтың артықшылығы әулие-әмилерінде ғана. Номадтық нәсіл тегінде тұр. Оны меңгеретін бүкіл қазақта 10 мың ғана бар. Солардан 100 мың тарап осылардан өнген ұрпақтар ғана болашақ қазақтың тегін сақтап тарқатады.