Абай атамыздың 38-ші қара сөзі біздер үшін теориялық философия тұрғысында баяндалғандықтан, мұның логикалық білім және ақыл тұрғысында пайымдаулары жалпы ислам әлеміндегі сопылардың, әулиелердің еңбегінде кездескенмен, бүгінгі масһаб және діншілер қауымымен, дін ғалымдарымен ақыл, білім тұрғысында құпталмайды. Себебі бұл ұғымдар құранда жоқ және арап тілінде сөз байлығында да кездеспейді деп түсіндіреді. Бұл логикалық сезімдік, қаракеттік ақыл тұрғысында тез қабылданып, құдықта отырған құрбақа әлемді қалай тар екенін құдықтың шеңберімен анықтаса, біздің білімді қауымдардың да осындай исламдық ұжымдық ақылға негізделіп, ел билеушілері де осындай топтың өкілдері болғандықтан кез келген қазақ баласы бұл философиялық құндылықтарды ақылмен, жүрегімен қабылдай алмайды. Мұның да себебі пайғамбарымыздың; «Мен көптеген сөз ұғымдарын бір сөз атауына айналдыру үшін келдім. Сөз атауларының мағынасы әрбір 100 жыл сайын өзгеріп отырады» деген қысқа ғана өсиетінің қаншама адамзаттың тағдырын, ақыл-ойының өркениетінің жағдайын шешіп тұрғанын аңғаруға түсінуге біз қабілетсізбіз. Және; «Араптарды орта үмбет қылып жараттым» деген аяттың үкімінен және сандық мәндерінен арап халқының құранды өзгеріске ұшыратпай сақтаушы ретінде «Төртеуі түгел» ел болып, яғни логикалық тұрғыда ғана құранды меңгеруге тиісті болмақ. Ал егер арап халқы философиялық тұрғыда Құранды тәпсірлейтін болса, онда құранның өзгеріске ұшырауы да хақ. Құраннан басқа кітаптардың осындай философиялық пайымдаулар арқылы қайта жазылуына, көптеген өзгеріске ұшырауына да себеп болғаны да сөзсіз. Сондықтан құран аудармашылық ғылым арқылы өзге тілдерге кең түрде аяттардың ұғымы ашылуымен және құранның өзіндік философиялық ой қуаты да мәлім бола бермек. Бірақ мұндай жағдайда дін философиясымен қатар ежелден бері жалғасты келе жатқан сөз тану, ойшылық ілім философиялық мектептің жетістігі, даму заңдылығы да өз міндетін атқарғанда ғана құранды, дінді түсіну мүмкін болмақ. Ал мұндай жағдайдың қалыптаспауынан ақыл-ойдың белгілі бір тәпсірлермен шырмалып адамзаттың ұжымдық ақылын және экстремистік пиғылдардың қалыптасуына себепші ғана болады. Мұндай ойсыздық қабілетсіздігіміздің ең басты себебі де ақыл туралы білімнің маңызы болмай, қарапайым сезімдік ақылмен де немесе жетілмеген жастарға тән қаракеттік ақыл қуатымен де ел билеп, дін ғалымы аталып халыққа ақыл айтуға, жақсы аталуға жол ашылып қойғандардың өзі осы топтың ұжымдық ақылдың өкілдері екені де сөзсіз. Сондықтан бағзы замандағы кез-келген даналыққа сын айтуға да мүмкіндік жасалып ой, ойлану дегеннің өзін заңның белгілі бір шартты білімінің аясына ғана қамап қойғандықтан надандандық десек жалған емес. Сондықтан салыстырмалы түрде ақыл-ойдың даналығын меңгермек түгіл жалпы есті қауымды қалыптастыратын дарындылық, яғни танымдық ақылдың да маңызы болмай, төрт ақылдың басын қоса алмай-ақ ғалым, ел билеуші аталып тажалдық білімді дәріптеушілерге айналғандар сөздік тілінде Абайы бар, ал ақылында, ойында керісінше мазақтаған пайымдауларды рухани құндылық деп халықты алдаумен ғана айналысып кеткеніміз де жалған емес. Енді біз Даналық ақылдың тұрғысында баяндалған қара сөздерді осылай қарапайымдап танымдық тұрғыда қайта баяндап шыққанмен де түсінуге қиын болары да сөзсіз. Сондықтан қайталау білім анасы деп атамыздың ойын, қара сөзін бөлімдерге бөліп, сезімдік ақылдың аңғарымпаздығы, қаракеттік ақылдың алғырлығы «төртеуді түгелдеу» тұрғысында тәпсірлеп отыруды жөн көрдік.
Жалпы философия екі түрлі саладан тұрады. Теориялық және тәжірибелік болып бөлінеді. Теориялық философия ойшылдыққа терең астарлы сөздермен логикалық тұрғыда дәлелденген немесе Алланың түсірген кітаптарынан аяттардан, нақты ғылым деректерінен мысалдар бермей ауқымды түрде бір ғана атау сөздермен, сөйлемдермен ойдың қуаты түрінде беріледі. Ал тәжірибелік философиялық шығармаларда бұл әрекеттер аралас және нақты білімдік өлшемдерге сүйеніп және ғылымында дәлелденген деректерге сүйене отыра рухани тұрғыда шежіреде болған құндылықтарды дәлелдеп отырады. Абай атамыздың қара сөздерінде бұл екі саланың да араласып келіп отыратынын да байқауға болады. Сонымен философия ойдың қуатын білімге айналдыру арқылы таза ақылды табу болса, ал логика керісінше білімге сүйене отыра ақылды меңгеру болмақ. Логикалық білімнің өзі; жалпылауыштық, жіктеушілік түрінде ақылмен бейнеленеді. Ал мұндай тұрғыда жинаған ақылдық қуаттарымыз ойсыз, ойшылдықтың әрекетінсіз қозғалысқа түсіп адамзатқа рухани күш болып қайрат, жігерін шыңдай алмайды. Сондықтан логикалық тұрғыда қарастырылған білімнен ойдың үнін де табу үшін ақыл еркін болуы тиіс және белгілі бір ұстанымдарға тәуелді болмау керек. Және логикалық пайымдауларда ойдың шамасы да сол қарастырылған жайға ғана тәуелді шектеулі болуы да сөзсіз. Логика білімі ақылға қуат болып қосылғанмен, ойшылдықты дамытып, бесінші дәрежелі төрттің шеңберінің сыртында тұрған танымдық ақылды да жетілдіруге қабілетсіз болатыны да даусыз. Сондықтан қандайда бір деректерді, құран аяттарын, пайғамбар өсиеттерін талқылағанда логикалық тұрғыда сол бір ғана аяттың, хадистің ақылдық шамасына, білімнің үні ой қуатын анықтауға сүйене отырып пәтуа шешім жасалса, ал бұл деректерді философиялық тұрғыда қарастырғанда, ақыл-ой тұрғысында барлық білімдерді де қамтып және жалпы әлемдік тұрғыда жүздеген деректердің тұжырымдамасын да толық қамтып, өмірден өткен даналардың философиялық көзқарастарының да пайымдауларын назардан тыс қалдырмай терең ойланып шешім тұжырым жасау керек. Яғни әлемдік жаратылысты, қозғалыс қуаттардың сырларын, ерекшеліктерін толық қамтып пайымдай білгенде ғана нәтижелі болатын да сөзсіз. Мұндай жағдайда уақыттың бізге белгілі шамасынан ақиреттік өлшемге өте білумен де нәтижесін береді. Ал масһаб діншілерінің құлшылық істерін тек хижра жыл санауына байлап қойып қалған екі уақыттық өлшемді меңгере алмаудың өзінен қандай да бір құлшылық намаздардың қара күштерге жалғануымен ақылдың азуына ғана себеп болатыны да сөзсіз. Әрине бұндай қасиет-қабілетті меңгеру үшін де адамның жасының да жетілумен, яғни тіршіліктің үш өмірлік сипатын да меңгерумен, ақылының да толысып кемелденуі, нәпсінің әлсіздігі және құлшылық істерінің, тақуалығының да жетістігімен құдайлық кітаптарға; аяндарына, нұрға жалғана алумен ғана нәтижелі болатыны да сөзсіз.
Сонымен Абай атамыз Алла тағала ұғымның 8-сипаты болып, оның белгілері біздердің сыртқы өрісіміздің жеті тері қабатының түзілумен байланысты, жеті сипатты бой жарығында белгілері болып, ал сегізінші белгінің де оның сыртындағы баураушы өріс; Ар сауытында Ақтың негізінде болатынын баяндап кеткен. Жалпы бұл бояу туралы сопылық насихаттарда жиі кездеседі және Шәкәрім атамыз да «бояушы» деген ұғымдарды астарлы түрде баяндап кеткен. Бұл жарықтың сапасын біздер кемпірқосақтан да аңғарып оның құранда «Ақыл егелеріне кемпірқосақта үлгі бар» деген аяттың барын жадыңызға тоқып алаңыз.Жалпы Алла тағала деген ұғым Құдай болып, ал құдай ұғымының сипаттары ата жол жазбаларында баяндалды. Құдай- нұр әрбір істің, амалдардың, жақсылықтардың да киесі Рабб болып құранда да, барлық кітаптарда да ескертіледі. Сондықтан Алла тағала түп негізді жаратушы Алланың баурап қоршап тұрған әлемнің ішіндегі бізге әшкере белгілі болуға, танылуға, ақылмен қабылдауға Өзі болып жартқан құдіретті сипаты. Алла тағала Алланың ішкі жарықтық, жақсылық, ізгілікті меңгеруші әлемі болып саналады. Сонымен Абай атамыз; «Біз Алла тағаланы өзінің бізге білдіргені арқылы ғана сипаттарын ұғынамыз. Ал түгел біліп ала алмаймыз. Мұндай затты қасиеті түгіл, көрсеткен (аянмен) хикметінен де ешбір даналар ақылмен толық анықтай алмайды. Себебі біздің ақылымыз өлшеулі, ал Алла тағала өлшеусіз (шартсыз, шексіз). Сондықтан біздің ақылымыздың шамасына қарай өлшеу үшін «Бір», «Бар» деген ұғымдарды пайдаланамыз.» Сондықтанда Алла тағаланы- Құдай «Бір» және «Бар» түсінгеніміз де оңай болады. Сонымен біздер үшін құдайымыздың барлық, тірлік сипаты пен барлық жерде де бірдей «бір» болуына және діншілердің халықты үркітіп серік, шерік қосылады деген ұғымдарынан да аулақ болу үшін ақылмен оңай қабылдануға да; «Біздердің ақыл қуатымызға (бесінші дәреже танымдық тұрғыда) дәлел ретінде Алла тағаланың сегіз ұлық сипатының белгісі тұрақталып, бұған 99 көркем есімдер берілген. Енді бұл көркем есімдер Алла тағаланың ӨЗІНЕ лайық меншігі және біздің ақылымызға анықтауға білдірген нақты шамалары болмақ.» Сонымен біздер бұл ұлық есімдерді қасиетке, адамдық құндылықтарға айналдыруға тиістіміз де, біздің жанымызда, рухымызда осындай қасиеттердің пайда болуымен, сыртқы өрістік зейнет киіміміз қалыптасып, мұны «дене» деп атап, ал денеміз белгілі бір орында сауыттың ішінде болуы да керек. Осындай Құдайдың сегіз ұлық сипатынан аз ба, көп пе үлес алудың өлшемін; 99 көркем есімдерді қасиеттілік деп бағалап мұндай дәрежені меңгере алғандар; әулие-әмби, Алланың елші досы деп аталмақ. Біздер тікелей Алла түгіл оның бізге әшкере жария болуға тиісті Құдайлық сипатына да намазымызбен қосылып жалғана алмаймыз, тілегімізді де жеткізе алмаймыз. Себебі 8 сипатты ұлықтығына жалғану үшін де 99 көркем есімді қасиеттерін іздеп табуымыз да керек. Ал бұл қасиеттер кітап, кісі болып жер бетінде Алланың аманатын орындап, нәсілдерін меңгеруге уәдесінде тұрған барлық әулие-әмби, елші, пайғамбарлардың жанында ой қуаттары — жарық түрінде болатынын да білген жөн. Сондықтан қандай да бір керемет мұғжиза алған әулиені немесе пайғамбарды біз жекелей алып, осы кісі арқылы Құдайға жалғанып Алланың досына айналамыз дегеніміз де серік қосу емес, серік қату болып күнәрапа астамшылық, асыра мақтау болып саналауы да сөзсіз. Сондықтан Алланың достарының бәрі «Бір» яғни бірдей болған көркем есімдерден аз-көп мирас кітабын алғандар және барлығына да куәлік берушілер болып табылады.
«ХАЯТ» -тірлік сипаты. Барлығына анықтаушы түсінік болмақ. Сонымен; ҒЫЛЫМ; ҚҰДІРЕТ қашанда «БАР» болып, аяты мәлім КІТАП (кісі) болып оқылып, түсіндіріліп, ал «БІРЛІГІ» қалауы болмақ. Алла тағаланың қалауы-«БІР» яғни бірліктер арқылы РАХМЕТ, РАХЫМЫ, ХИКМЕТІ арқылы беретін несібесі мәлім болмақ. Алла тағаланың қалауы ғылыммен ғана болмақ.» Бұл насихаттан қандай ақылды ұғыну керек? «Хаят» -дегеніміз жалпы кітап болып түскен аяттар, барлық жаратылыс нәрселеріндегі Құдайдың қасиетті таңбалары, бізге күнделікті көрсетіп, қозғалып тұрған аспан денелері мен хикметтердің және біздің ақылымыздың өзі осы «Хаят» ұғымына сыйып кетеді. Қозғалыс бар жерде «хаят» та құранның аяты да бар деп ұғыну керек. Ал енді ғылым берілу дегеннің өзі қасиетті адам баласына аяндармен, түстермен түрлі уақиға және кісі аруақ болып келіп батамен берілетін Құдайдың бірлігінен яғни «Бір Алладан» тұрақты хабар келуін Құдайдың қалауына кіру деп түсінген абзал. Олай болса, Алладан хабар алып, Алланың нұрына жолығу дегеннің өзі «Бір» сипатының түрлі жағдайда несібе нұр болып, адамзаттың рухына, жанына енуімен байланысты екені де хақ. Алла тағаланың; Рахым, Рахмет сипаты дегеніміздің өзі осы «Бір» және барлығынан хабар болып ақыл-ой, хикметі тағдырға несібе болатын 99 көркем есімдермен байланысты да жалғанумен ғана көрнісін табады.
«Алла тағаланың қалауы ғылыммен ғана болмақ. Ғылым болса ғана бірлігі, қалауы жүзеге асады. Сондықтан ҒЫЛЫМНЫҢ бір сипаты КӘЛӘМ-сөйлеуші. Сөз әріпсіз, дауыссыз болмайды. Ал Алла тағаланың сөзі- ӘРІПСІЗ, ДАУЫССЫЗ. Олай болса, Алла тағала сөзін адамзатқа білдіретін құдіретті сипаты, кереметтілігі көруші және естуші.» Құранда Алла тағаланың қалауымен деген сөздер жиі кездеседі. Ал қазақтың салтында қандай істі бастауға ниеттенсек; «Құдай қаласа» деп айтамыз. Демек Құдайдың қалауы дегеніміздің өзі бізге әріпсіз, дауыссыз аян, түстер болып өзінің көркем ұлық есімдерін меңгерген достары, кісілер арқылы бізге ақыл беруін ғылымының бір сипаты Алла тағаланың «Кәләмінде» болуымыз болып саналмақ. Бұл бізге қалауын білдіретін кәләмдік сипатын және де «Бір» болып табылатын көрудің, естудің тұтастық бірлік сипатында болатынын да ескертеді атамыз. «Алла тағаланың көріп, естімегі біздер сияқты көзбен, құлақпен емес (сезіммен емес). Біздердің сезімімізден жоғары тұрған көріп тұрып естігендей (бір сипатта –әрі көз, әрі құлақ болып) біле алатұғұн ҒЫЛЫМНЫҢ бір сипаты болмақшы.» Сонымен біздердің ғылымды меңгерген ғалым аталғандарымыз сезімдік тұрғыда жетілген есту, көру қабілеттері, зеректік, зейіндік, аңғарымпаздық қасиеттері мол саналы адам баласын айтатын болсақ, ал ілімдік Алла тағала тарапынан берілетін ғылымның сипаты бөлек және ол арнаулы құлақ, көз, сезімдік мүшелері арқылы емес, жүрегінің, маңдайының көзі арқылы естіп, көру қабілетіне еге болатынын да білген жөн. Біздерге діншілер айтқандай; « пайғамбар енді жер бетіне түсірілмейді, сондықтан Мұхаммед пайғамбардай адам жаратылмайды» деген ұғымды тықпалайды. Сонда Алла тағала өзінің осы ұлық сегіз сипатын бір адаманың баласына зейнеттеп, бізге онан үлгі алып, табынып ұқсай алмасаң да ұқсап бақ деп, маған сегіз сипатымен, 99 көркем есімдерімнің егелеріне тағзым қылып, осылай құлшылық жасаңдар дегенін неге теріске айналдырып алғанбыз? Сонымен тірі кезінде ғылым беріліп, Алла тағалының кітабын алып және белгілі бір көркем есімдеріне байланысты хикметті мұғжизасын алғандар енді Алла тағаланың Өзінің естуші, көруші сипаты ғылымын жеткізуші, орындаушы себепшісіне, қолына айналғанын да және осындай кісілері арқылы біздерді бақылап, көріп тұратынын да құранда аяттармен ашық ескерткен.
«Сонымен Алла тағаланың қалауынан бірлігі деп түсінген «БІР» арқылы «БАРЛЫҚҚА» келтіруші болса және бұл сипаты өз алдына бөлек сипат, ұлықтығы болып, бұл Алла тағаланың «ӨЗІНІҢ» бейнесіндей мәңгі, бастан және киелі рухтың жақсылық, игіліктің егесі болып, қолы мұнан босамайтын болса, онда бір сипаты келесі бір сипатынан үлкен я кіші болып тұруына да болмайды. (барлық сегіз сипаттың да бір мезгілде бір жағдайда әсер, әрекет етуші құдіреті болады) Мұндай шектілік өлшемдер Алла тағала сипаттарына келмейді» Бұл жерде Алла тағаланың-Құдайымыздың, Ол Алланың жалғыздық сипатын ескертеді атамыз. Құдайдың жалғыздығы да ондай нұрдың бейнесі, қуаттылығы, шексіздігі басқа жаратылыс егелерінде мұндай дәрежеде және мәңгілік бола алмайтындығанда. Қандай пайғамбар, әулие болсын бұл сипаттардың бөлшегі, ар және «уақ» бейнесінде бөлек-бөлек ұлықтығы болып, бірақ біз оларды құдаймен салыстырып теңей алмаймыз. Сондықтан бұл жерде Алла тағаланың ғаршысы болып Рабб ұғымы туындайды. Раббымыз киелі рухтың немесе жеке-жеке жақсылықтың, игіліктің егесі киесі болып, сол киелерге біз есеп берумен жалғанумен ғана Құдайдың өзіне жалғануға мүмкіндік аламыз. Бірақ біздерде шамамызға қарай, рухани әлімізге қарай шектеулі, шартты өлшемдеріміз болса, Құдайда мұндай өлшем жоқ жалғыз ғана ізгілікті, құдіретті, ғылымды «БАР» тірі жаратылыс иесі болмақ.
(жалғасы бар)
