«Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді» дегендей қоғам болған соң «бір биеден ала да туады, құла да туады», яғни қоғам ішінде жақсылары да, жамандары да болады. Үлкен отбасына келтіретін намыс – сол отбасының кісісін өлтіру, жесірін алу, малын ұрлау, т.б. қылмыстар сол үлкен отбасы түгіл, бүкіл руына жағылған күйе болып саналады. Сондықтан да бүкіл ру қажет болса «өз ұраны» шақырылғанда атқа мінбеу, сойыл ұстамау ездік саналған. Қайсы ру болмасын намысын қолдан бермеген. Заң органдарының күштеу аппараты болмаған заманда қылмыстының жазасын тек қана осындай жолмен қайтару бірден-бір дұрыс жол еді. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілеріміз «құн», «қанды кек» қайтару институтына тосырқай қарап, айыптап жатқандары да жеткілікті. Күштеу аппараты жоқ қоғамда бұлай істеу кісіні өлтіруі ниеті бар адамды алдымен қылмыс істер алдында мыңда бір рет ойлануды, егер қылмыс істеп кісі өлтірсе тек өзіне ғана емес, бүкіл туысқандарына келетін кесірін пайымдауды талап етеді. Бұл – қылмыстың алдын алу, оны болдырмаудың төте жолы. Егер «қанды қол» кісі өлтірсе не өзі өледі, не бүкіл туыстары болып «құн» төлейді, бұл оңай шаруа емес, оның үстіне «бүлінген елден бүлдіргі алма» деп, ондай рудан басқалар шеттеп, «қанды қолдығын» беттеріне басқан, қыз беріп, қыз алмауға тырысқан.
Дегенмен, қазақ қоғамында кісі өлімі болып тұрған. Ол ру аралық қақтығыстарда, жер дауында, жесір дауында, мал дауында, барымтада кездесіп отырған. Ал жеке адамдардың қылмыстық ниетпен кісі өлтіріп, тонап-талауы кездеспеген.
Қазақ отбасының басында әке тұруы себепті, туысқандық қатынастар әке жағынан басталып, «жеті атаға» дейінгі аралықтағы туыстар (жеті ата 200 жыл шамасын қамтиды) «қандастар», «аталастар» саналған. Немере шөбереге дейін – «ата-баласы», ал жеті атаға дейін – аталастар, онан әрі — туысқан-руластар, одан әрі – тайпаластар, одан әрі – жүздестер саналған. Ең жоғарғы бірігуі – Үш жүз – қазақ, ең жоғарғы түркі тайпасының бірігуі – «Алаш» балалары (олар: Алты-Алаш қазақ, өзбек, ноғай, қырғыз, қарақалпақ және башқұрт). Ал әйел жағынан туыстастық «құда», «нағашы», «жиен» секілді жақындықтардан құрылады. Отбасында әке ролі күшті болған. Сондықтан да қазақтар пәленшенің баласы, пәленшенің ауылы деп, сол әке атымен атаған, бөлек үй болғанымен өз атымен атамаған.
«Әкеге қарап — ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер», «Ата ұлы-құл», «Ата қарғысы – оқ», «Атасыз ұл – жетесіз құл» деген мақал-мәтелдерден, сол секілді «Әкесі үстінен ұлы арыз айта алмаған», «Әкесі ұлын өлтіруге, жалшылыққа беруге құқылы» деген заңдардан біз атаның қоғамдық тұрмыста алатын орны зор екенін көреміз.
Қазақтарда ұлдардың үлкені мен кішілерінің қарым-қатынасы әке мен бала қарым-қатынасындай. Үлкенді сыйлау, оны тыңдау қазақтардың мықты ұстанған жолы. Үлкенді құрметтеп, сыйлағандарды тәртіпті, көргенді санаған. Әрине, бұлар өздері ертең үлкен болып, қартайғанда соңғылары да өздеріне дәл осындай құрмет көрсететінін жақсы түсінген. «Әкеңе не жасасаң, алдыңа сол келеді» деген дана қазақ. Алайда қазақтар балаларына аса мейірімді, оларды ешқашан ұрып-соқпаған. Жалпы бұл әдет Шығыс халықтарына жақын, етене «мінез-құлық». «Баланы жастан, әйелді бастан» дегендей, бала тәрбиесіне қазақтар үлкен мән берген. Тәрбие білімнен жоғары қойылған. «Егер әкесі пияз, анасы сарымсақ болса, ұлында қандай қош иіс болмақ?» деп арабтар айтқандай, бала «ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі».
Үлкен жанұя шаруашылыққа тиімді, жұмыс қолы мәселесін шешуде пайдадан басқа зияны жоқ еді. Ұлын үйлендірерде ата-анасы «құда» болар жұртын таңдап, сынап барып «құда» түскен. «Құда» түсу қалың малсыз болмаған. Көптеген зерттеушілеріміз қалың мал институтын керітартпа деп бағалайды. Оған әрине қосылуға болмайды. Тек «қалың мал» төлегендіктен мал сияқты сатып алды деп қарамай, ұзақ дәуірлер қалыптасқан «семья», отбасы, ошақ-қасы дәстүрлерінен іздеу керек. Сондықтан да шығыстанушы ғалым А.М. Васильев: «Қалың малды тек қана қыздарды сатып алу деп қарамау керек. Қалыңмал ертеңгі күні ажырасқан жағдайда өмір сүруі үшін не әке-шешесінде, не өзінде қалатын нәрсе. Оның үстіне оның бір бөлігі той өткізу, жасау т.б. жаратылады» деп анығын көрсетеді. Сайып келгенде қазақтар «қалыңмалды қыздың өзіне жаратқан. Ұзатылатын қыздың бір ғана сәукелесінің қалыңмал алып қыз әкесі байымаған, қалыңмал беріп алыс-беріс жасаған. Алғаш жігіт жағы әкелсе, қыз жағы да дәл сондай етіп ілеулерін, киіттерін қайтарған. Орыс идеологиясы сарынымен зерттеушілер бояуды жағып қалыңмалмен үйленушілер бейне бір қарызға белшесінен батып, кіріптарлық халге түседі деген пікірді қалыптастырған. Содан барып қалыңмал сияқты сатып, күндік халге душар етеді дейді. Үйленудегі кәде-қаймет, жол-жоралардың бәрі де өз ретінде, әркімнің шама-шарқына орай, бай кедейлігіне байланысты өтелінген.
Қазақтар өз қандастарынан, жақын-туысқанынан қыз алмаған. Әсіресе Жеті атаға дейін қыз алуға мүлдем қарсы болған. Олар әрдайым алыстан, қан араласпаған рулардан алған. «Қызды жеті өзеннен өткізіп ал» деуі айғақ. Бұл медициналық, адамгершілік тұрғыдан алып қарағанда өте дұрыс жол. Оның үстіне «қарға тамырлы қазақ» болу жолын қарастырған. Бүкіл қазақ руларын «құда-жекжат» етіп туыстыруға, біріне-бірін жақын етуді көздеген. Көптеген Шығыс елдері халықтары бұл жөнінен қазақтарға теңесе алмайды. Шығыс халықтарын былай қойғанда, өз туыстарымыз түркі халықтары арасында ағайынды немерелес туыстары өзара қыз беріп, қыз алысатын дәстүр бар. Қазақ қыздың түріне, сұлулығына емес, алдымен ақылына, тәлім-тәрбиесіне қараған. «Шешесін көріп қызын ал», «Қатын алма, қайын-жұрт ал» деп, көргенді жердің қызын алуға тырысқан. Сол себепті де қазақтар өздері араласып, көріп жүрген жерге құда түсіп, ұлдарын үйлендірген. Ұлдары бұған қарсылық етпеген. Өйткені әке-шешесі, туысқандары кәмелетке енді жеткен жасөспірімнен гөрі көп нәрсені білген, түсінген. Одан ұлдары опық жемеген. Мұндай ақылдасып, ойланып үйлендірілген ұл жанұя шырқын бұза алмаған. Бұрын қазақ жанұясы түгелге жуық ажыраспаған. «Қайта шапқан жау жаман, қайтып келген қыз жаман» деп ерінен ажырасқан әйелдерге, «Қатын қоя бергіш» деп ұлдарға қазақтар жаман қарап, ондай болуға жол бермеген. «Пәленшенің баласы не қызынан үлгі алма!» деген сөзден аулақ болуға тырысқан.
Қазақ қыздары көрікті, қара көз, қара шашты, шығым әрі еңбексүйгіш болып келеді. Оған себеп таза ауада көп жүріп, тамақтану тәртібі, жастайынан еңбекке баулып өсіруден деп білеміз.
Қазақтар басқа халықтарға, олардың дініне қарамай сирек те болса үйленген. Мұндай жәйттер қалмақтармен екі арадағы жаугершілік кезінде жиі ұшырасты. Кейін шариғат заңы әсерінен қазақтар қыздарын діні басқаға тұрмысқа беруге тыйым салған. Рас шариғат заңында мұсылман адам христиан, еврей, зороастрийлерге үйленуге рұқсат етіп, тек мәжаусилік діндегілерге (анимистикаларға) үйленуге рұқсат етпейді. Мұсылманға тұрмысқа шыққан мұсылман емес әйелдер өз дінінде қала беруге еркі бар, бірақ онан туған балалар мұсылман болып есептеледі. Ал мұсылман әйелдердің кәпірлерге тұрмысқа шығуына рұқсат жоқ. Қазақтар да осы жолды ұстанған. Егер тұрмысқа шықса, онда өлім жазасына кесілгенін біз қазақтардың әдет-ғұрып заңдарынан жақсы білеміз.
Қазақтарда қыз 16, ер бала 15 жастан үйленіп, отау құруға рұқсат етілген. Қазақтар ажырасу үшін үйленбеген. Жоғарғыда айтып өткеніміздей шариғатта ажырасудың 17 формуласы бар. Бұлардың ішінен «талақ», яғни «мен сені тастадым» деп талақ айту ең қиыны. Мұндай сөзді айтқаннан соң, ері әйеліне қайта қосыла алмайды. Қайтадан қосылу үшін әйелі басқа біреуге некеге тұрып, сонан кейін онан ажырасып қана өз еріне некеге тұра алады. Бұл шариғат заңының қазақтарға енбегенін айта кеткеніміз жөн. Қазақтарда күйеуінен ажырасқан әйелдерге баласы берілмеген, өйткені балалары әкесінің мирасқоры болғандықтан деп ұғуымыз қажет.
«Келін» болып түскен алғашқы жыл қазақ қыздары үшін өте ауыр да қиын болған. Олар «жат» жұртқа келіп жыл бойына, қажет болса екі-үш балалы болғанша бүкіл руластары сынағында, сынауында болып, қажет десеңіз жаңа түскен келінді келген қонақтар да сынаған. Әрине мұндай сынаудың тәрбиелік мәні зор болған. Жас келін беталды тайраңдамай, «отау иесі» болғанын, өзінің үйінде алған өнегесі мен тәрбиесін көрсете отырып, ене мен жеңгелерінен әдептілікті, қонақ күтуді, әрі үй шаруасы жұмыстарын, туған-туысқандарға, үлкен-кішіге қарым-қатынасын, жалпы айтқанда, күнделікті тұрмыс-тіршілікте өзін ұстап, әдепті болуды, сыпайлықты үйренеді. Әйелдер аяғы ауыр болып, бала тапқанға дейінгі аралықта қазақтар арасында көптеген әдеттер мен сенімдер қалыптасқан.
Аяғы ауыр әйелдерге барлық жағдайлар жасалған. Жерік асын қайдан болсын тауып берген. Ауыр жүк көтертпеген. Қазақтарда алкоголь ішімдіктер мүлдем пайдаланылмаған. Екі қабат әйелді түнде жалғыз қалдырмаған. Оған барлық уақытта да жағдай жасап, тыныштық орнатқан. Болашақ туылатын ұрпағының денсаулығы жайлы, тұқымдарының таза болуы жайлы қазақтар некелеспей тұрып-ақ ойланған. Сол себепті де тым әріден, алыс рулардан қыз алған. Қазақтарда нәсілдік – генетикалық сырқаттың болмауы осыдан болса керек. Қазақтар құда болатын жағының жұқпалы ауру бар-жоғына, не ақыл-есі дұрыстығына ерекше мән берген.
Қазақтарда «әйелдер босанатын үй» болмағаны көпке мәлім. Оның есесіне әрбір қазақ әйелдері «босандыру» шарттарын, жолдарын, қиын-қыстау жағдайларын жақсы біліп, босанушыларға үлкен жәрдем көрсете алған. Сондықтан да «босану» қазақ әйелдеріне көп қиындық келтірмеген. Нәрестенің кіндігін кескен әйел «кіндік шеше» атанған. Әрине, босанар алдында «кіндік кесуге» қазақтар көбінесе баласы көп, тәлім-тәрбиелі әйелдерді шақырған. «Кіндік шешеге» нәрестенің бір мінезі ұқсайды деп санаған. Шындығында да бұл сөздің жаны бар. «Кіндік шешенің» бір мәнерін ұстанбайтын бала сирек кездеседі. Әрине, оған біз мән бере бермейміз. Оның үстіне қазір «әйелдер босанатын үйде» босанып, ол «кіндік шешенің» мінез-құлқын көбіне біле білмейміз. «Кіндік шешесін» кез-келген адам сыйлап құрметтеген, «кіндік шешесіне» бала алғашқы табысынан сыйлық берген.
Туған кезде баланың «жолдасын» үйдің табалдырығына, не оң босағаға көмдірген. Сонда бала үйге, ата-анаға деген мейірімділігі, «қаңғыбас болмайды» деп ырым қылған. Бала туылып, жарық дүниеге келуі қазақ отбасына үлкен қуаныш әкелген. Туылған балаға да жағдай жасалған. Жаңа туылған балаға ат қою да көбіне ақылдасып шешілген. Дегенмен ұл балаға әкесі, қыз балаға шешесі не әпкелері ат қойған. Азан шақырып ат қою рәсімі де қызық. Исламға дейінгі бала есімдерін, исламнан кейін оның әсерінен қойылған есімдерінен оңай ажыратуға болады. Арабша мәнді аттар ислам келгеннен кейін кірген. Адам есіміне оның болашақ тағдырын байланыстыра білген, адамды өз есімімен атамау оның несібесін тарылтады деп түсінген.
Әдетте шала туған 6-7 айлық сәбилер өмір сүрген, мұндай балаларды қазақтар Шалабай деп атаған. Ал 8 айлығында туғандар өліп қалған. Нәресте туылғаннан соң бір-екі сағаттан соң емізген. Қазақ әдеті бойынша жаңа босанған әйелді жеті күнге дейін суға (құдық, өзен, бұлақ т.б.) жібермеген. Суға барса кесапаттыққа, зиянкестікке жолығады деп ұғынған. Сол секілді үйге жалғыз түнетпеген, мал қораға кіргізбеген, сиыр саудырмаған, қамыр илетпеген, қазан-ошаққа жақындатпаған, кешке қараңғыда жарықсыз (шам, шырақ т.б.) сыртқа шығармаған. Оның себебі бір жағынан жын-шайтан бәлекетінен сақтау болса, екінші жағынан әйелдің өзі де арам есептеліп (сол мерзім ішінде), суды, ошақтағы отты, нан, сүтті былғатпауды көздеген. Баланы бір жарым жасқа дейін, кейде үш жасқа дейін, кейде бес жасқа дейін емізе берген. Шариғат заңы бойынша екі жасқа дейін ғана емізіп сонда 40-қа толғанда кемелдененді деген. Баланы міндетті түрде тұзды суға шомылдырған. 40 күннен кейін қырқынан шығарып, оны атап өткен. Содан соң «Бесік той» жасап бесікке бөлеген. Қазақ бесігі ағаштан жасалған, өте ыңғайлы, көшіп қонғанда жайлы. Бесікте жатқан баланың денесіне суық тимейді, бөленген баланың аяғы (сирақ) қисық болмайды, асты былғанбай, таза жатады, ал асты былғанған бала төсекте жата алмай жылауық болады. Емшекпен бірге басқа тамақпен ауқаттандыру 4 – 5 ай өткеннен соң басталған. Құйрық май т.б. тағамдарды таза матаға салып емізік ретінде аузына салған. Құйрық майдың бактерицидтік қасиеті барын қазіргі кезде зерттеуші ғалымдар дәлелдеп отыр.
Жас балаларды еңбекке үйрету ерте жастан басталған. Үш – төрт жастан қыз шешесіне, бала әкесіне жақын жүріп, солардың кәсібіне әуестене бастаған. Шешесі қызына үй тіршілігіне қажетті нәрселерді: тігіншілікті, тамақ даярлауды, қонақ күтуді, т.б. үйреткен. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген мақалға үлкен мән берген.
Қазақтар спорттық жаттығуларға кішкентайынан жаттығып, жас балалар атқа шауып, секіріп, күресіп, көкпар тартып, садақ ату, жарыс, аңшылық т.б. жақсы дамыған. Осының бәрі өсуіне, былайынша айтқанда дене тәрбиесіне зор мән берілген. Жаз бойы бай, кедей демей жалаң аяқ жүрген.
Ұйқы тәтті деп дұрыс ұйықтап, баланың дұрыс демалуына да ерекше мән берген. Ұйықтап жатқан баланы қорқып жүйкесі зақымданады деп айқайлап оятпаған. Қатты ұрып–соқпаған. Баласын жиі ұрып соғушыларды халық сөгіп ұрысқан.
Ежелден-ақ ата-аналары балаларын кішкентайынан тамақты асықпай, шайнап жеуге үйреткен. Кішкентай нәрестені көпшілікке көрсете бермеген. Көз-тіл тиеді деп сақтандырған.
