Немеурін сұрау – яғни енші алып, бөлек шыққандар туған-туысқандарынан немеурін сұрап, мал-мүлік алғанды айтады. Қазақ халқы өз руластарымен, оның ішінде ең жақын, ет жақын туыстарымен бірге көшіп-қонғаны белгілі. Қандас туыстастар әрқашанда отау тігіп, бөлек шыққан туысқанына немеуірін сұрап келсе, мал-мүлкінен қолынан келгенінше көмектесуі тиіс болған.

Сауға сұрау:

а) жорықтан не бәйгеден олжалы болып келе жатқандардан сауға сұрағанда түскен олжасының бірер мөлшерін сұраушыға беруге тиіс болған;

ә) кейде қылмысты адамды жазалап, өлтіргелі жатқанда сауға сұрап, араша түскен. Мұндай жәйтте «басына сауға бер» деп арашалаған.

Жылу сұрау.

Кенеттен бақытсыздыққа тап болып (өрт, жұт, тасқын т.б.) аппаттар әсерінен қиындыққа ұшырап қалғандар не құн төлеп кедейленгендер өз ағайын-туыс, руластарынан құда-жекжат, достарынан сұрайтын көмек. Қазіргі кезде жылу сұрау ауылдық жерде сирек те болса ұшырасады.

Көрімдік сұрау. Қазақ халқының үйлену салтына енген кәденің бірі. Келінді, күйеуді ата-аналарына, ағайын-туыстарына көрсетіп, көрімдік сұрайды. Бұл дәстүр ел арасында әлі күнге дейін ұшырасады.

Сыралғы сұрау. Аң аулап, олжалы келе жатқан аңшыдан сұрап алатын сыйлық. Егер аңшы, мысалы; бір киік атып алса, сыралғы сұраушыға сол аңның бір мүшесін беріп кетуі керек.

Қонақ кәде сұрау. Үйге қонған қонақтан кешкі тамақтан соң үй иесі (көбіне бойжеткен қыз не келіні) қонақтан қонақ кәде сұрағанда, қонақ өнерлі болса өнерін көрсетіп, болмаса сыйлық берген.

Сарқыт сұрау – ішілген астан сарқыт қалдыруды өтінеді. Көбіне көп жасаған, көпті көрген көненің көздерінен бізде сол кісідей болайық, не болмаса пәленшенің «сарқытын жеп едік» деп айта жүрейік деп сұраған. Сарқытты төрде отырғандардан (өйткені төрде қадірлі қонақтар отырады) босағада отырғандар сұраған. Сарқыт сол секілді қазан–ошақ басында жүрген, тағамның бәрін қонақтарға берген келін-кепшіктерге берілген. Олар келіп, сәлем қылып алуы керек.

Бастаңғы сұрау – үйдегі ересек адамдар қонаққа басқа жаққа кетіп, үйде жастар жағы қалғанда құрбылары одан бастаңғы беруін өтініп, бастаңғы сұрайды. Яғни, тамақ асып, құрбыларын жинауын сұрайды. Бастаңғы сұрағанда мал сойып, құрбыларын шақырып, ойын-сауық өткізген. Ері үйінде жоқ әйелдер де өз қатарластарын шақырып, бастаңғы берген.

Байғазы сұрау – мінген ат, киген киім не жаңа мал-мүлікке туысқандарынан байғазы сұраған. Байғазы сұраушыларға «Құтты болсын» айтып, сыйлық берген.

Қолқа сұрау – құрбы-құрдас, не досына сапарға бірге жүруіне, не жақсы атын бере тұруын сұрап қолқа салған. Қолқа сұраушыға сұрағанын беріп, көңілін қайтармауға тиіс.

Телім сұрау – жасы келіп өлген, жұртқа қадірлі адамдардың киімінен телім сұраған. Сол секілді әулие атанған діндарлардың киімін жыртып, телім еткен. Ақ киізге көтеріп хан сайлаған соң, сол киізді тіліп-тіліп телім сұраушыларға берген.

Теңдік сұрау – араздасқан екі жақтың бірінің күші басым болса, әлсіз жағы күштілерге (көбіне ханға, биге) теңдік сұрап барған. Теңдік сұраушылардың теңдігі әперілген.

Кешірім сұрау – айыпты жағы күнәсін мойындап, айыбын төлеп, кешірім сұраған. Кешірім сұрау дәстүрі күнделікті тұрмысымызда әлі де жиі кездеседі. Кешірім сұраушыларды «алдыңа келсе, әкеңнің құны болса да кеш» деп кешірген.

Ашу сұрау – туыстары қатты ашуға мініп отырған от басы иесінен ашуын сұрап, «ашуыңды маған бер» деген. Мұндай жағдайда ашуланған кісі ашуын тарқатқан.

Көңіл сұрау – сырқаттанып жатқан аурудың туған туыс, жолдас-жоралары барып көңілін сұраған. Ауруының мән-жайына қаныққан. Ақыл-кеңестерін берген. Көңілді күн батар кезде сұрамаған.

Қоныс сұрау – туған-туыстары өзара құдық, көл қасынан, не мал жайлымдық жерінен қоныстануға рұқсат сұраған. Ежелде бір хандықтың қол астындағы тайпа не екінші бір хандықтан қоныс сұраған.

Қол сұрау – бір ру екінші бір румен, бір тайпа екінші бір тайпамен араздасып, соғысқанда өзіне жақын рулар жігіттерінен қол сұрап, көмектесуді өтінген.

Тон сұрау – ертеде киім-кешектің сән-салтанаттысы аз кезде руластары (ата баласы) арасында әдемі тон атақты ақсақалдардың үйінде сақталған. Ол тонды ханға не биге, не құдалыққа барарда сұрап алған. Бұл дәстүр тон сұрау дәстүрі деп аталған.

Сыр сұрау – бір қапалықтан не сүйіспеншіліктен іш-құса болып, ол қайғысын ешкімге айтпай жүргендерден жан құрбысы, не жан досы арқылы ата-анасы одан сыр сұратқан. Сыр сұраушы – құрбысына не досына іштегі сырын айтатын болған.

От сұрау – бұрын сіріңке, шақпақ тас сирек кезінде от көмешке (күлдің арасына көмілген қызыл шоқ) көмілген. Көршілістері от сұрап келіп, тамыздық алып отырған.

Жөн сұрау – үйге келген қонақтан үй иесі жөн сұраған, яғни руын, жерін, келген мақсатын, т.б. жөн сұраушыға жөнін айтқан. Көңіл толмаса «Жөніңді жөндеп айтшы» деп қайтара сұраған. Сол секілді бір істің қалай болатыны жөнін де сұраған.

Жол сұрау – жолауышы жолға шыққанда қай жолмен жүру керектігі жайлы кездескен ауылдан жол сұраған. Жолаушыдан ешкім де қайда барасың деп сұрамай тек қана «Жол болсын» айтқан. Кейде әдеттік заңдардың шешуін таба алмаған билер білікті адамдардан жол сұраған.

Бата сұрау – келген қонақтан қонаққа арнап соятын малына бата сұраған. Болмаса ішкен тамақтан соң жасы үлкеннен дастархан ақысын сұраған. Жолға жүретін жолаушы, жорыққа аттанған жауынгер, не бір басқа іс бастарында, олар жолы болуын тілеп үлкендерден бата сұраған, олар жолы болуын тілеп бата берген.

Бұйымтай сұрау – сыбаға (көктемде) алып келгендерден кетерінде бұйымтай сұраған. Сол секілді келіп, ештеме айтпай кетіп бара жатқандардан «Не бұйымтаймен келген едің?» деп бұйымтайын сұраған.

Ақыл сұрау – ру ақсақалдарынан руластары, ата-анасынан бала-шағасы бір мәселені шешерде ақыл сұраған. Көбінде ақыл сұрау мәселесі шешілмей қиындық келтіргенде сұраған.

Ризалық сұрау – ата-анасынан қызына құда түсерде, болмаса анасының ақ сүтіне, әке еңбегіне риза болуға ризалық сұраған.

Сүйінші сұрау – қуанышты хабар жеткізушілерге беретін сыйлық. Сүйіншінің мөлшері сол мал-мүліктің бестен бір мөлшеріне тең болған. Қазақтар сүйінші сұрауға жасы келген қарттарды, құрметті адамдарды жұмсамаған. Сүйінші сұрау дәстүрі қазір де бар. Алайда сүйінші мөлшері сақталмайды.

Қарыз сұрау – жоқ-жұқалар бай туыстарынан қарыз сұрап мал-мүлік алып, оны уақытылы төлей алмай, езгіге түскен. Қарыз сұрау дәстүрі қазір де бар.

Көрімдік сұрау – мінген ат, киген киім не болмаса жаңа түскен келінді көрсету үшін алатын сыйлық. Бұл дәстүр әлі күнге қазақтар арасында жиі ұшырасады.

Ат майын сұрау – уақытша пайдалануға берілген атының ат майын сұраған. Яғни, атының кеткен күші мен терінің бағасын сұраған.

Су сұрау – қазақ даласы кең болғанымен суға тапшы болғандықтан, су сұрау дәстүрі қоғамда жиі кездеседі. Қазақ: «Судың да сұрауы бар» деп текке айтпайды.

Қайыр сұрау – көбіне қазақ қоғамында басқа көрші елдердің қайыршылары сұраған. Қазақтар қайыршылық жасамаған. Оны сүйекке таңба деп түсінген.

Құн сұрау – көбіне ру-руға бөлінген қазақ қоғамында кісі өлімі көп кездесіп, оған құн алынған. Құн сұраушыларды құныкер деп атаған.

Амандық сұрау – бір-бірімен кездескен қазақтар әуелі мал басы, от қосының амандығын сұраған.

Иман сұрау – ислам діні әсерінен енген бұл дәстүр бойынша әрбір қазақ Аллаға жалбарынып, иман сұраған, яғни ол дүниеде жұмақтан орын беруіне жалбарынған.

Ал қазақ халқының ислам дініне дейінгі сеніміне келсек, ол да басқа дүние жүзінің халықтары сияқты көптеген баспалдақтардан өткен. Рулық қатынастар қалыптасқан кезден бастап шаман дінін ұстанған. Бұл дін бойынша адамдар табиғатқа, ондағы құбылыстарға, Күнге, Айға, көктегі жұлдыздарға, отқа табына отырып, бұрын дүниеден өткен ата-баба аруақтарын қасиеттеп (құдайдан соң), о баста не зат құбылысқа ерекше мән беріп, қасиеттеп «киелі» деп атаған. Сөйтіп кейбір заттар «киеге ие» егер осы «киелі затты» құрметтеп отырса, онда жақсылыққа әкеледі, болмаса оны ренжітіп алса- ір қырсыққа, бақытсыздыққа душар етеді. Мұндай қасиеті бар зат не құбылыстар «киелі» атанып, ол солардың киелі ұрса, оны кесір деген. Міне осы киелі зат өмірде кездесетін жақсылық пен жамандықты тудырушы деп ұғынған, ізгілік пен кесірлікті, сол киелі заттың ізгілігінің не кесірінің салдары деп санаған.

Біздің ежелде өмір сүрген аталарымыз «бұғыны» қасиетті санап, қастерлеген. Қырғыз халқы да бұғыны қастерлеп әлі күнге дейін «мүйізді енеден» таралғанын аңыз етіп айтады. Сондай-ақ қазақ халқында арқардың мүйізі, марал қасиетті «киелі» саналады. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» эпосындағы Сарыбайдың буаз маралды атып, соның киесінен өлуі, немесе арқар мүйізін қасиетті санап іліп қою, немесе халықтың қол өнерінде сақталып қалған «қошқар мүйіз» деп аталатын оюдың шығуы сол дәуірге байланысты.

Ислам діні қанша итті арам санағанмен қазақтар жеті қазынаның бірі деп қадірлеген. Қазақ халқында «Ит емген» атауларының болуы Итбай, Итжемес, Күшік, Төбет. т.б. секілді есімдердің болуы немесе ит жатқан орынға таңертеңгілік «Ит тиген» (рахит) сәбилерді үш рет аунатып алу, не болмаса сары иттің құлағын шертіп, қан алып жағу, не иттің жүнін көз тимес үшін жас нәрестелерге тағып қоюлары дәлел болады. Сол секілді ежелден-ақ әйелдің баласы тұрмай өле берсе, жаңа туған баласына кигізетін алғашқы көйлектің «Ит көйлек» атануы әуелі иттің басына кигізген сосын баласына кигізгеннен болуы керек. «Мен сенен ит көйлекті бұрын тоздырғам» деп үлкен екендігін білдіріп, халық текке айтпаған. Тумаған әйел жаңа туған күшіктердің үстінен аттаған. Егер әйел аттаған соң күшіктердің бірі өлсе, әйел туады деп ырым қылған. Итке су шашса, сол шашқан адамның үстіне сүйел қаптап шығады деген пікір болған. Иттің майын «жіңішке» (құрт ауруына) ауру адамға ішкізіп, емдеген. Ал қасқыр тек қазақтарда емес түркі тектес халықтарда «киелі» саналған. Халық ұғымында жолаушы бара жатқан адамның алдынан қасқыр қашса, жолым болады деп ойлаған. Қазақ халқының көкпары көк бөрі атауынан шыққан. Қазақтарда бөрі, қасқыр атаулары құрмет тұтылып, кісі есімдеріне айналған. Мысалы, Бөрібай, Қасқырбай т.б.

Әйелдер босана алмай қиналғанда бүркітті қасиетті санап, босанатын әйелдің қасына қою әдеті болған. Қазақтар үкіні қасиетті санап, оның қауырсындарын әр түрлі зиянды бәлекеттерден сақтайды деп жорыған. Сондықтан да үкінің қауырсындарын жас балаларға, қыздарға тағу сән салтанаттылықты емес, қайта көз тиіп, сұқ қадалмасын деген ниеттен туған жайт. Көпшілік алдына шығатын әншілер, бишілер үкі қауырсынын тағуы да осындай пиғылдан, басқаның көзі тимесін дегендіктен.

Қазақтар жылан үйге кірсе, жақсылық нышаны деп ұғып, өлтірмейді. Басына ақ құйып, ардақтап шығарады. Әсіресе ордалы (ақ) жыланды ешқашан да өлтірмейді. Ордалы жылан бәрібір кегін алып, шағып өлтіреді деп сенген. Баласына кейігенде «іштен шыққан шұбар жылан» деп отыратыны осыдан болуы керек. Жылан уының шипалық емін де халық жақсы білген. Оны белі ауырғанда, сол секілді сарып ауруына пайдаланған. «Жылан арбайды, онымен теріс оқитын молдалар арбасып жыланның атын атап, дәл тапса, онда жылан өледі» дейді қариялар. Жылан арбауын (шаққанда) қайтаратын дұғалар да бар. Шаққан жыланды ұстап алып, құйрығынан төмен қаратып ілсе, шаққан уы қайтып зақымданушыға жеңіл болады деген. Жылан жолды кесіп өтсе, жолаушы жолым болмайды деп ырым жасап, бара жатқан жолынан кері қайтқан. Не болмаса, жыланды ұрып өлтіріп, екіге бөліп, жолдың екі жағына көмген.

Қазақтар түйені де қасиетті санап, оның иесін Ойсыл қара деп атаған. Қамбар-жылқының, Шопан-қойдың, Зеңгі баба-сиырдың иесі. Түйенің етін екіқабат әйелдерге бермеген. Өйткені екіқабат әйел түйе етін жесе, түйе секілді баласын 12 ай көтереді деп сенген. Сол секілді, ері бір жерден түйе етін жесе, түйе етінің бір кесімін міндетті түрде әйеліне әкеліп берген. Түйені қазақтар бет алды соя бермеген. Түйе тек: Меккеге қажылыққа жүрерде, көп болып тасаттық жасағанда немесе ханды таққа отырғызғанда. Мұндай кездерде әсіресе ақ түйе сойылған. Халық аузында «ақ түйенің қарны жарылғанда» деген мәтел осындай мерекені көрсетеді. Қазақтар түйені ешуақытта ұрмаған, теппеген, керек десе сөзбен қатты ұрыспаған. Жүнін қалай болса солай шашпаған. Жүнін қасиетті санап, жын-бәлекетті қуады деген. Түйе жүні тұмарды да алмастырған. Түйе жүні белі ауырғандарға емдік қасиеті барлығын жақсы түсінген адамдар оны беліне ораған. Баланы ұзақ көтерген әйелдер уақытылы, тез босану үшін түйенің астынан өткен. Түйені шөгеріп қойып, екі жерінен тамағынан желкесінен сойған.

Бура киелі саналып, сәуегейлік жасайтын адамға жәрдемдескен. Мысалы, тарихта белгілі Бұхар жыраудың көріпкел бурасы болып, Абылай хан бір жаққа аттанарда, Бұхарды әдейі алдыртып, жорығының сәтін сұрайды екен. Сонда Бұхардың сары бурасы қай жаққа шабынса, солай қарай бет алып, сол жаққа аттанып, барған жауын жеңіп, олжалы оралатын. Егер сары бура хан шатырына келіп шөгіп, мойнын салып жатып алды десе, аттанбайды екен деген әңгіме сөз қалған.

Қазақ бақсыларының жынының негізіне де Қара бура жатқан. Қазақтар түйені «ойсылқара» әулие деп санап, балаларына Ботагүл, Ботакөз, Нұрбота, Нарбура, Нартайлақ, Бурабай т.б. есімдері қойған.

Сол секілді қойды да қасиетті санап, қатты құрметтеген. Қойдың жүні тұмарды алмастырған. Қойдың жаурыны келешекті, алдағыны болжау үшін пайдаланылған. Қойдың кәрі жілігі малды ұры-қарыдан, қасқырдан сақтайды деп сенген. Аттың ерінің басына да іліп қойып, ер-тұрманның, атты бәлекеттен, ұрыдан сақтайды деп ойлаған. Оған мысал мынандай аңызды Ш.Уәлиханов жазып кеткен. «Бірнеше ұры талай күн бойы бір байдың малын ұрлауға келіп, ұрлай алмай жүреді. Өйткені байдың малын сойыл ұстаған көп адам қорып жүреді. Ұрылар байдың әйелі мен қызынан басқа ұлы да, құлы да, яғни жаны ашитын адамы жоғын білетін. Бұл таңғажайып жұмбақты білмек болып, ұрылар байдың үйіне қонақ болып келеді. Бай қой сойып тойдырады. Сонда ұрылар шындарын айтып, бірақ малдарын қарулы адамдар қорғап жүргенін айтады. Сонда бай: «Әкем өмірінде қойдың кәрі жілігін ешқашан тастамай босағаға, шаңыраққа іліп қой, сонда кем болмайсың»,- деп еді. Мен соны орындадым. Міне, содан бері ешқашан отарымнан малды ұры ұрлап, не қасқыр шетінеткен емес деді. Ұрылар байдың үйінде қанша кәрі жілік көрсе, сонша адам малды қорғап жүргенін түсінеді».

Ал қошқардың мүйізін көкөніске көз тимеу үшін іліп қойған.

Балық та қазақта қасиетті мақұлық деп есептеліп, оның сүйектерін көзден, тілден сақтау үшін таққан. Айына кем дегенде балық етін міндетті түрде жеу керек деп санаған. Құрт ауруымен ауырғандарды судағы балыққа қаратқан. Сары аурумен ауырған баланы балық шабақтарына шыны ыдысқа салып қойып 3-4 күн ұдайы күніне 2 сағаттан қаратып отырса балық өліп сарғайып кетеді. Бала да жазылатыны байқалады. «Ит тиген» баланың денесін балықтың көзімен сүрткен. Адамның іші көп мезгіл ауырса лақа балықты кесіп, қарнына таңып қойған. Баласы жиі өлген әйелге бекіре балықты жегізген. Балық майын күйген денеге жаққан.

Аю да халық ұғымында киелі саналып, тумаған әйелдердің белін аюға бастырған, аюдың жүнін, тырнағын, тісін нәресте жатқан бесікке, киетін киіміне тағып, сөзден, зиянды бәлекеттерден сақтайды деп ойлаған.

Аққу құстардың ішіндегі ең киелісі болып саналады. Аққуды атуға тыйым салған. Қорқыт ата аңызындағы сол елдің сұлтаны, батыры әйелі аққу етіне жерік болып көлде жүрген қос аққудың еркегін атып алып, соңынан ұрғашысының сыңсып құсадан өлгенін көріп, бала Қорқыт дала кезіп аққуға ұқсас томарды тауып өңдеп, өлмес өмірдің айғағы — қобызды шығарған. «Аққудың сыңсуы» деген күй қалған. Қобыздың Аққуға ұқсастығы содан қалған деген дерек бар. Мал, аң, жануарларды ғана емес ата-бабаларымыз табиғатты құрметтеп әрбір өсімдікке, құбылысқа баға бере білген.

Қазақтар Айды, жұлдыздарды көктің ажырамас бөлшегі деп ұққан. Қазақта 12 ай оның қарсысында 12 жұлдыз болады. «Айдың Үркер — ұлы, Шолпан — қызы, Тауыс болмай қатпайды жердің мұзы» деп санаған. Қазақтар айға қарап зәр сындырмаған, олай ету жамандыққа апарады деп пайымдаған. Ай жаңа туғанда «Жаңа айда жарылқа, ескі айда есірке» деп бата қылған. Бақытты адамдарды жұлдызы жанған, «жұлдызы жарық» деп атайды. Сол секілді суға кетіп өлу қаупіндегі адамды кешке дейін ұстап, жұлдызын көріп тіріліп кетеді деп ұғынған. Темір қазық жұлдызы түнде жүрген жолаушыларға компас іспетті, соған қарап жүрген жолын бағдарлап отырған, «оның себебі қасындаға Ақбоз ат пен Көкбоз ат атты екі жұлдыздың жылқыға ұқсап Темірқазықты айналып қозғалуында жатса керек» дейді Ш.Уалиханов.

Жетіқарақшыны жеті ұры екен, күндіз ұрлық істеп, кешке күнәмді кеш деп жалбарынған, сол үшін жұлдызға айналған. Жеті қарақшы ұрлаған Үркердің қызы екен дейді. Үркер Жеті қарақшыдан қызын құтқармақшы болып жақындайды – мыс. Үркерге қарап халық түннің қайсы уағы және жыл мезгілін анықтауға болады. Шолпан – қойшылардың жұлдызы. Ол шыққанда малшылар малын ауылға айдайды. Қойды Шолпан жұлдызы туғанша жаю керек деп түсінген.

Ал құс жолы арқылы құстар бағдар алып ұшатын болғандықтан осылайша атаған.

«Қамбар» жұлдызы шығыстан шығады. Әр айда, айдың бірінші күні шығыстан шығып, екінші күні оңстүстік-шығыс арасында, сегізінші күні солтүстік-шығыс аралығында, тоғызыншы күні жер астына түседі. Осы жұлдыздың туған жағына қарсы жолаушы жүрмейді. Өйткені жұлдыз жолаушыға қарсы болып, оған бір жаманшылық, жолында қырсыққа душар болады-мыс. Сондықтан қазақ мақалында «Бір құдайға асы болма, жұлдыздарға қарсы болма» деп айтады.

Көктемде алғашқы рет күн күркірегенде шақпақ шағып, найзағай ойнағанда, қазақтар қолындағы ожауымен (ыдыс) киіз үйден жүгіріп шығып, үйді айнала ожауымен ұрып жүгіріп: «Сүт көп, отын аз» деп кейін үйге еніп, ожауын есік алдындағы керегеге қадаған. Мұның бәрі қорыққаннан емес, қайта сүттің көп болып, мал басының көбеюіне тілеген жақсылық тілектен пайда болған. Ондай кезде тілге калима келтірген дұрыс. Егер ұзақ мерзім күн күркіреп, найзағай ойнап, жаңбыр жаумаса, қазақтар тасаттық жасап, мал сойып, тәңірге жалбарынған.

Құйынды әзәзіл, шайтан деп ойлап, құйын арасында қалмауға тырысқан. Құйын арасында қалып қойса, аяқ-қолы, не басқа дене мүшесінің бірі істемей қалады, не жынды болады деп қорыққан.

Жер ұзақ мерзім қозғалса, онда ел болып, мал сойып, малдың қанын жерге төккен.

От қазақтарда ең қасиетті нәрсе. Қазақтарда «Отағасы» деп үй иесін атауы, «Отың өшсін» деп қарғауы, «От басы» деп Отанын, үйін айтуы оттың зор қасиеттілігін ұқтырады. Қазақтар отқа түкірмеген, от жағылған жерді баспайды. Мал төлдеп жатқанда отты басқа біреуге тамыздыққа бермеген. Сондай-ақ әйел босанып, баланың кіндігі түскенше басқаларға от бермеген, үйден от алып шықпаған. Жаңа түскен келін үйге босағадан аттап енерде басынан от айналдырған, отқа май тастап, «От ана жарылқа» деп жалбарынған.

Қазақ халқында отпен аластау рәсімі болған «Алас, алас, әр бәледен қалас» деп, от түтінімен аурудың төсегін, жас баланың бесігін, киімдерін аластаған. Басқа жерге көшкенде, қоныс аударғанда бүкіл елді жүгімен екі от арасынан өткізген, ескі орында барлық бәлекеттер қалады, енді жуымайды деген ұғыммен орындалған.

Қазақтарда әрбір өсімдіктің өз аты және маңызы бар. Мысалы «лопух» атты шөпті «кәрі қыз» деп атап оның гүлдеген қоңырауы жыныс ауруларын емдеуге пайдаланылған. Жұқпалы дизентерия, жемес іш ауруларын қойды гүлдеп тұрған еремен шөбіне жайып сонан соң сойып ішек қарнын қайнатып жесе құлан таза жазылған.

Қойды бір жерге 29 күннен артық түнетпеген, себебі 30 күн қой түнеген жерге шөп шықпай қалатынын білген. Өсімдіктер туралы том-том кітаптар жазуға болады, жазылып та жатыр.

Айта кететін жайт атақты ғұлама Циолковский табиғатқа қарап тұрып: «Адамдар табиғатқа шабуыл жасап болды, енді табиғаттан шабуыл күтіңдер» — деген екен. Сол сияқты қазақтар гүлге ерекше мән беріп жұлуға, таптап жаншуға тыйым салған. Қазіргі кезде қазақтар арасында сылтау болса гүл ала жүгіретін әдет пайда болды. Ол гүл керек сізден солады да, одан бөлінген сілтілер, қышқылдар жерге емес, ауаға тарайды. Сонан болар гүлқұмар қалалықтар ауылдық жерге не табиғат аясына шыға қалса «аллергия» деген аурумен түшкіріп пысқара бастайды, бұл гүлдердің шабуылы деп ұғу керек. Табиғатты аялауды ата-бабаларымыздан үйренуіміз қажет деп ойлаймын.

Қазақтың киіз үйін американдықтар ең таза «экологиялық» үй деп бағалап қымбат бағаға сатып алып жатыр. Тағамтану институттары бұрынғы қазақтардың тағамдану тәсілін 1-ші орынға қою керек дейді. Сол американдықтар әрине қымыздың әлемдегі 1-ші орындағы ауру қоздырғыш түйіршіктерді жоятынын медицина ғалымдары дәлелдеп мойындап отыр. Бұдан туындайтыны қазақ елі болашақта өзіндік төл дәстүрімен, әдет ғұрпымен ғана әлемдік дамыған мемлекеттер сапынан өзіндік ерекшелігімен орын алатынымыз даусыз.

Мерекелер:

1. Құрбан айт («И» дул –кабир»). Бұл мереке саналып, онда құрбандық шалу арабтардың тайпалары арасында ежелден-ақ болған. Ибрагим пайғамбар заманынан бері үрдіс болып келеді. Қазақта ислам дінімен бірге қабылдаған. Бұл мерекеде қажылық жасалынып, қағба есігі ашылады.

2. Ораза айт («И» ду-с-сағир») – мұсылмандар айының 10-шы айы – Шаууалдың басында, ораза тұту біткеннен соң 3 күнге созылған. Бұл айда садақа, пітір жиналған.

3. Маулюд – Мұхаммедтің туылған күнін атап өту. Исламның мұнан басқа кіші мерекелерік күндері бар. Олар бірақ исламда сүннет болып келеді.

Ал қазақ дәстүрінде басты исламға дейін келгеннен кейін де атап өтетін 2-і мереке той болған. Бірі баласын үйлендіру, қыз ұзату, екінші өмірден өткен ата-бабаларына ас беру. Бұл екі тойға өзіндік қағидасымен ерекше мән берген. Ал қалған ырым-жырымдар көршілер не ағайын арасында болатын шағын бас қосулар болып табылады. Мысалға сүндет, бесікке салар, соғым, ерулік беру, сабан той сықылды. Ал қазіргі заманда толып кеткен туған күндер Европаға еліктегендіктен туындаған. Қазақтар тек мүшелмен есептеп мүшел жасында міндетті түрде ата-бабаларына құран бағыштап, құрбандық шалып, өлілердің ризашылығын алған. Қазіргі жасымыз да, кәріміз де жиырмаға, отызға, қырыққа, т.б. әйтеуір нөлге тірелсе болды мәз-мәйрам болып дүниесін жасап бірінен-бірі асып жатырмыз. Бұл Ібілістің ойлап тапқан сыйы деп қабылдаған дұрыс. Себебі әрбір себепсіз қуаныштың арты қайғы болатынын ұмытпайық.

«Топастың көкейінен той кетпейді» деген дана қазақ. Жасымыздың дөңгеленгеніне емес, күніміздің босқа өткеніне қайғырып артымыздағы қалған ізге емес, қалдырған жүрген жолымызға есеп беруді үйренсек. Бұрынғы аталар ауылына қайтып келсек, бізден батыстың үлгі алатынын өмір көрсетіп жатыр.