Мұсылман адамының қылатын істерінің бәрі сегіз түрлі болады. Оның төртеуі Шариғаттың қыл деп бұйырған нәрселері. Оны парыз, уәжіп, сүндет, мустағип дейді. Енді қалған төртеуі шариғаттың қылма деп тыйған нәрселер һәм қыл деп бұйырмаған нәрсесі оны: мұбах, харам (арам), мәкрух, мафсау дейді. Енді осылардың мәнісін әбден ұғып алу керек.
Парыз Алла тағала Құранда біржолата осыны қыл деп анықтап бұйырған нәрселер: иман, намаз, ораза, зекет һәм қаж секілділер. Бұл парызға нанбай парыз емес деген кісі кәпір болады. Құранға нанбағаны үшін парызды біле тұра қылмаған кісі дозақта азап тартады. Тиянақты болса және парызды қылған кісі көп сауап алады. Уәжіп Құранның кейбір аятының мағынасына, қисынына қарап бұрынғы әулие машайықтар осы парыз болса керек деген нәрселер және пайғамбарымыз ғұмырында істеп қана қоймай, қылыңдар деп бұйырған нәрселері, мысалы құрбан шалған сықылдылар, мұны уәжіп емес деген кісілер кәпір болмайды. Бірақ біле тұра орындамай қойған кісі дозақта азап тартады. Қылған кісі көп сауап алады. Сүннәт пайғамбарымыздың әрдайым қылып жүрген ғұмырында бір, яки екі мәрте ғана қылдырған нәрселері. Азан айтқан сықылдылар. Бұл сүннәтті біле тұрып пайғамбарымыздың сүнәттарын қылу сүннәт емес дегендер кәпір болады пайғамбарымызға нанбағаны үшін. Егер де әдейі орындамай қойса, күнәһар болады, қылса көп сауап алады.
Мустахип деген пайғамбарымыздың кейде істеп, кейде істемей қалдырған нәрселері. Нәпіл намаз намаз оқылған сықылдылар. Оны қылмаған кісі күнәһар емес, қылған кісі сауап алады. Біреуге көрсету үшін, мақтан үшін болмаса, енді шариғаттың қыл демеген ісінің бірі мүбах деген. Мұны қылса да, қылмаса да пенде ерікті. Қылғанына сауап та жоқ, обал да жоқ, қылмағанына да солай. Бұл мүбах аң аулаған сықылды бәс салмай ат жарысқан сықылдылар. Бірақ мүбахты істеймін деп жүріп парыз, уәжіп ғибадаты қалса, онда күнәһар болады. Шариғаттың қылма дегенінің бәрі – арам. Ол Құранда біржолата осыны қылма деп анықтап айтылған нәрселер: арақ, өлексе, бауыздау, қан, арам хайуандар сықылдылар және ұрлық, зорлық, ойнас, өтірік сықылды, пара алған, өсім алған кезден яки таразыдан жеген, алдап алған сықылдылар, ондай анық арамды адал деген кісі кәпір болады. Құранға нанбаған кісі дозақта жаза тартады. Қылмай шариғат жолынан шықпаған кісі көп сауап алады.
Мәкрух деген жоғарғы уәжіп сықылды. Құранның бір аятында мағынасына қарап бұрынғы ғалым машайықтар осы арам болса керек деп көбірегі айтқан нәрселер, ондайды мәкруе емес деген кісі кәпір болмайды, ғұзырсыз кісі дозақта жаза тартады, қылмаған кісі сауап алады.
Мәфсад деген ғибадаттың біреуін бұзатұғын нәрсе. Мысалы, оразада тамақ жеген, намазда сөйлеген сықылды нәрселер. Оны әдейі қылса сол ғибадаты бұзылып өзі күнәһар болады. Жаңылып істеп жіберсе жаза жоқ. Бірақ сол ғибадатты қайта істейді. Мысалы, намаз болса қайта оқиды. Ораза болса, күніне күн төлейді. Өйтсе де осы мафсадтан қатты сақтану керек. Бұл ескермеген салақтықпен көбейіп кетіп ғибадатты бұза береді. Сындырып алып жамай берген нәрсе жақсы бола ма? Зор күнә болып табылады. Салақ болмай сақтанып жүргенде шыққан қатаңызды Адам ғалейсаламнан бері қарай соңымыздан қалмай келе жатқан шайтанның алдауына ермеудің қамын қылсақ екен.
Әдет діннің жартысы- хайуаннан тағлым
«Піл мен маймыл»
Пілдің бар жақсы көретұғын жемісін піл жүретұғын жерге шашып шұбатып соқпаққа шашып, оны тереңдеп барып тұйық жер қылып қойса, піл жемісті тере-тере тұйыққа қамалады. Сонда артын бекітіп қойып біреу ұрған болып, біреу арашалап алып әлгі жемісті беріп, үйір қылып алып көп жүк артып және ойнатып жетелеп жүреді.
Маймыл адам не қылса, соны қылуға құмар. Оны біліп тұрушылар маймылға көрсетіп торға орап, шырлап тұрып торды тастап кетсе маймыл да келіп оралып жатқанда келіп ұстап алып үйретіп неше түрлі ойын қылғызады. Енді бұл екеуі бірі нәпсісі үшін, тамақ үшін құл болды. Бірі не көрсе соған құмар боламын деп құл болды. Шайтан да бізді сөйтіп алдап дәндетіп үйір қылады. Күні бұрын сонан сақтану керек. Піл артына қарай шегіне білмегеннен ұсталды. Біз шегіне білеміз ғой. Шегініп қаралық. Маймыл құмарлығын қоя алмады, ұсталды. Бізде сабыр бар ғой, Аллаға сыйынып алдатпай әдет қылған күнәні қалдырып көрелік.
Өткен бір заманда Мекке, Мәдинеге Құжаж деген адам патша болған. Елге мейірімсіз, қатты жүректілігінен Құжаж залым атанған. Сол Бағдат шаһарінде дұғасы қабыл болатын бір әулие бар деп естіп, соған барып; «Маған бір жақсы бата беріңіз!»,-десе, әулие: «Қолыңды жәй да, я құдай, осы кісінің батасын қабыл қыла көр деп тіле»,-депті. Құжаж әулиенің айтқанын айтып қолын жайса, әулие; «А құдай! Мына Құжаждың жанын ал!» депті. Құжаж; «Мұның қалай?» — деп ашуланса, әулие айтыпты; «Шырағым, бұл екі жаққа бірдей пайдалы бата. Сен өлсең, зұлымдық қылудан тыйыласың. Ел сенің зұлымдығыңнан құтылады. Алғашқы туыс – бір туыс, әдет екінші туыс. Алғашқы туысыңнан түзелуге болады. Әдетті тастап түзелу – сендей жуанның қолынан келуі қиын іс, бірақ шырағым, мен саған бір әңгіме айтайын, соны ұғып алсаң, сен де түзелер едің»,- депті де айтыпты; «Бұрынғы заманда әлі жеткенге күшпен, әлі жетпегенге айламен зорлық қылып, ел қақсатқан бір залым ұйқтап жатса, қасынан өтіп бара жатқан үш адамның бірі; «Мына залым кешке дейін оянбаса, талай момын зұлымдығынан аман болар еді»,- депті. Онда тағы біреуі; -«Тіпті, ертең де оянбаса игі еді»,- дегенде, қалған біреуі;-«Шынында, мұның осы ұйқыдан оянбай өлгені артық, сөйтсе тамам адам зұлымдығынан құтылар еді»-депті. Әлгі залым ұйқылы ояу жатып, сөздің бәрін естіпті де, өзінен-өзі «Үш кісі қауым деуші еді. Мынаның бәрі менен безер болды. Ойлап қарасам, тамам адам баласы бір бауыр, бір дене сияқты, әр адам сол дененің бір мүшесі, бір мүше аурулы, зиянды болса, тамам денені тынышсыздандырады. Мен аурулы мүше екенмін де, тамам адамды тынышсыздандырған екенмін. Мен не бұл адамдардың ортасынан кетуім керек, не болмаса баршаға жанға тынышсыз болатын залымдықты қоюым керек ғой»,- деп, бұрынғы мінезін тастап, түзеліп кетіпті. Шырағым! Мен керемет әулие емеспін. Әулиелік деген түзу жолмен жүріп, түзу ақыл айту болады. Менің саған соңғы берген батам — осы әңгімем. Мұны қабыл көрсең, сен де түзелерсің», -депті.
Насихатты тыңдаған адамның құлағында қырағы көзі болса, жүрегінде әділ тезі болса, сәті келген дәрідей ем болып, жаман мінезді жазады. Егер ондай болмай, құры ғана қуыс құлақпен тыңдаса, құмға сіңген сумен бір есеп болып, жалғыз тал жасыл шөп шықпайды. Қазақтағы тағы бір ауру атеизм ауруы. Сол аурудан жазыла алмай жүргендер үшін тарихын зерделеп салыстырып көрейік.
