Иманды адам баласына; 1.Ақылдылық, 2.Пайымдаулық (ойлана білу), 3. Ізгілікті, 4.Көркіне, жынысына өзі сай ізетті , 5.Сабырлы болу деген бес түрлі негізгі қасиеттерді меңгеру керек. Имандылықтың нәтижесі де және соңғы тұрағы табандылықпен сабырлы болу екен. Сабырлы болу шыдамды, төзімді болу емес. Онда есектен артық иманды мақұлық болмас еді. Сабырлы болу ақиреттің өмірін, тылсым құпиясын Алла тағаланың хикметтерінің сырын шеше білумен ғана айқын болады. Ал оның жолында  мұсылмандық деген адамдық болмысты меңгерудің де сырлары тұрғаны сөзсіз. Біздер кәміл мұсылман болмай иманды бола алмаймыз. Ал кәміл мұсылман болу үшін Абай атамыздың өсиетіне жүгінсек; « …  Миллион хикмет бірлігінен (қозғалыс күштерінен) жасалған машина, фабрик адам баласының рақаты, пайдасы үшін жасалса, бұл жасаушы махаббат бірлігі адам баласын сүйгендігі емес пе?» Біздер қандай қуатты қозғалысты пайдаланып, бір жүйелі қозғалысқа айналдырсақ, ол қуатты біз тек табиғаттан, жаратылыс нәрселерінен дайын күйінде аламыз. Біздің өндірген қандайда бір қуаттарымыз құдайдың хикметті қозғалыс егелерінің бірлігі ғана деп түсіну керек. «Кім сені сүйсе, оны сүймек қарыз емес пе? Адам баласы қанағатсыздықпен бұл хайуандардың тұқымын құртып, алдыңғылар артқыларға жәбір қылмасын деп, малды адам баласының өзінің қызғанышына қорғалатып, өзге хайуандарды бірін ұшқыр қанатына, бірін күшті қуатына, бірін жүйрік аяғына сүйентіп, бірін биік жартасқа, бірін терең тұңғиыққа, қалың орманға қорғалатып, және әрбірін өсіп-өнбекке құмар қылып, жас күнінде, кішкене уақытында жауынан қорғану, қашу, бірін-бірі қорғауға жан қуатымен бастарын байлап, қамқор қылып қоймақтығы-адам баласына өсіп-өніп, теңдік алсын емес, бәлкім, адам баласының үзілмес нәсіліне таусылмас азық болсын дегендік.» Енді  нәсіл туралы «жын-шайтандар» жазбасында талқылып өттік.  Жындар мен шайтандық қуаттардың адамзаттың гормондық көбейіп, өсіп дамуымен және ақиреттік өмірдегі өрістік қуаттармен байланысты екенін,  ал мұндай метафизикалық жағдайдағы адамзаттың рухани жаратылыс себептеріне жан-жануарлар әлемінің қалай азық болуы мүмкін дейсіз? Және Абай атамыз біздің нәсілдік қуатымыздың үздіксіздігі, днк, рнкалық жібіміздің де қуаттылығы жан-жануарлар әлемінің өнімімен күш, қуатымен жандарының рухани өнімімен де байланысы екенін де ескертеді.

«Жә, бұл хикметтерінің барлығында мархамет, және анық ашық әділеттілік сипаты тұр екен. Біз ортамызда бұл мәрхаметін, жақсылығын әділетті иманның шартына есептейміз, ол үшін иманды мүмін болып, Алла тағалаға табынып оның жолында болмақ едік. Ал, болғанымыз қайсы? Құдайдың қалауын жоққа шығармаймыз, өзгелерде болғанын да жек көрмейміз, өзіміз бірақ тұтпаймыз. Бұл қиянатшылдық емес пе? Қиянатшылдыққа жақын тұрған адам – мұсылман емес, ең болмаса шала мұсылман. Алла тағаланың пенделеріне салған жолы қайсы? Оны көбі білмейді.»  (Әрине қазіргі таңдағы масһаб білімін, шариғат ұстанымын мұсылмандықты қалптастыруды тура жол яғни ақыл-парасатқа, «БІЗДЕРГЕ» жалғану деп түсіндіріп, ал шынында оны меңгеруден бас тартып керісінше қарсылық танытамыз. Иманды адам баласы осы баяндалған барлық хикметтердің себебін және олардан зиянсыз пайдасын қалай алуына қиянаттан сақтануында қамтамасыз ете білу керек. Бұл қандайда бір діндердің қағидасына лайық болса керек.) «Қандайда бір дін өсиеттерін алып қарасаңыз; Тәңір туралы көзқарастардың, Құдайдың жақсылық істеушілерді сүйетіндігі, оларды жаннатпен сүйіншілеуі және адамдықпен жақсы іс атқарған адамдардың есебін толық жақсылықпен қайтаратындығы, ал залымдарға жамандық істеушілерге дәл сондай жазасын береді деген әділдіктің жоғарғы ұстанымдарын ықыласпен, ғылымымыз жетіп неге қабылдамаймыз? Енді мұндай әділдікті қабылдап үлгі қыла алмасаң, онда ұяттың жоқтығы. Ал ұят жоқ болса, онда иман да жоқ деген пайғамбарымыздың хадисі дәлел дүр».

Ар, ұят, намыстылық белгілі бір жаман әрекеттерден ғана ұялудан тұрмайды екен, надан болмаудан, әділетсіз болып, ғылымсыз заң шығарудан да ұяла білу керек дүр. «Енді белгілі иман құр иланғандықпен болмайды, әділетті  және оның ізгілікті  қағидаларын ұстанумен ғана бірленумен ғана иманды бола алады. Біздің тәнімізбен қылған құлшылықтарымыздың, оқыған намаздарымыздың ешбірі жоғарыдағы ескертілген әділдіктің қағидаларын сақтауға, ұстануға жақсылық, ізгілік істерін меңгерудің мәрхаметін (нәтижесін, жемісін) бермейді. Күнде көріп жүрген намаз оқушы (намазхандық), ораза ұстаушының қандай әділетті іс атқарып жүргеніне дәлелді іздеп  керегі жоқ. Себебі әділеттік барша ізгіліктің анасы дүр. (Әділеттілік ұстанымы болған жерде ғана біздер иманның төртінші белгісін, яғни барлық ізгілікті де таба аламыз) Ынсап, ұят-бәрі де әділеттен шығады. Мұндай жағдайда адамның көңілінде; халық менімен, сондай-мұндай әділетті қылықтармен қарым-қатынаста болса екен, маған ешкім зәбір бермесе, жақсылық қылса екен деп ойлап тұрып, менің де олармен әділетсіз болғаным жарамайды деп тәубеге келсе, осының өзі әділет және ынсаптық емес пе?» (Мұндай көңілге әділеттілікті бекітіп, ниеттенгеннің өзі жақсылықтың, ізгіліктің, иманды меңгермектің басы емес пе? Ал қазіргі ел билеуші мен зиялы қауымның халықпен санаспай сенімдерін ақтамай керісінше дәстүрін, ар, ұяттылық, ата-баба жолын ұстануға тиым салып, заңмен қудалаудан қандай имандылықты көре аламыз. Ел билеуші білімді қауымымыздың имансыздығына, ынсапсыз әділетсіздіктеріне бұл дәлел емес пе?)

  

   «Ал мұндай ойды ойлаған кісі жаратушыға неге шүкірлікті ойламасын? Шүкірліктен ғибадаттың бәрі туады. Онда әділетті жақтаушы ниеттен, шапағаттан айрылма. Егер мұндай ойдан, ниеттен ажырасаңыз иман да, адамдық та барлығы да қашады. Сопылардың; «Бір адамның ниеті бұзылуынан, жүз адам қолайсыздыққа ұшырайды» дегені пайда болады. Сонымен жоғарыдағы насихат бойынша Құдай тағала; Ғылымды; Рахымды, Әділетті, Құдіретті еді. Ал адам баласы; Ғылым, Рахым, Әділетпен 3 сипатпен игілікті меңгеріп, ізгілікті іс қылуға талап қылсаң, онда  мұсылман болдың. Және толық адамгершілік, адамдық болмысыңның да бар болғаны. Енді осында игіліктің 3 сипаттарымен бірге жүретін; Шындық, шыншылдық; Ақ пейілділік, жомарттық; Ақылдылық деген үш қасиетпен шын әділет болып жомарттықтың шапағаты пайда болар. Ал ақыл, ақылдылық бұл ғылымның бар екеніне дәлел дүр.»  (Олай болса; әділеттіліктің де сипаты 3 қасиеттен туындап, сонда ғана жүректің жомарттығы деген сырдың пайда болатын, бұл жүректің, қанның тазалығына да кепіл болмақ. Ауру тәннен де шыншылдық пайда болмайтынын білген дұрыс. Мұндай жағдайда  ақылдың өзі 6 сандық белгімен ғылымның да қағба кірпіш болып алты қабырғасы болуы да сөзсіз, ал ақылсыз иман тұрақтамайды да) «Бұлар әр адамының бойында Алла тағаладан, тағдырынан шамасына қарай бар қылып жаратқан. Бірақ оны таратып, гүлдендіріп өсірмек, әр адам баласы өз әлінше кәмелетке жеткізбек мақсаты талапта болу керек.»  (Адам баласының тағдырында жоғарғы үш қасиет иман қуаты болып белгісі, дәні егілген. Ал талаптылық деген әрбір адам баласына тағдырмен жын қуаты болып белгілі бір өнерді, іс-әрекеттерді меңгеруге берліген қуат болмақ. Әрбір адам баласының  өзінің жаратылысына, жынысына қарай талаптылық, яғни таланттылығын меңгеруге алдына қойған мақсаты да болуы керек. Бұл қасиет те иманмен басқарылуы керек. Сондықтан да әрбір адам баласының періштелерден де жоғары тұрған Адамдық болмыстың адамзаттың бойындағы құдайлық сипаттың белгісі де  «Мен» атты жеке діні де осыдан пайда болмақ.)

«Бұлар адам баласы таза ниетті іздегенде  берілетін нәрселер, болмаса жоқ. Бұл айтылған үш қасиеттің иелері алды пайғамбарлар, онан соң-әулиелер, онан соң әкімдер, ең ақыры-кәміл мұсылмандар. Бұл үш түрлі пиғылдың, ниеттің соңынан еріп қана, өзін құл деп түсініп, бұл пиғылдарға ғашық болып ұстануды пайғамбарлар әулиелерге үйретті, әулиелер оқыды, үйренді, ғашық болды. Бірақ олар тек ақиреттің ғана пайдасын (ойлап) күзетті. Ғашықтығы сол халге жетті, дүниені, дүниедегі алатын, меңгеретін пайдасын ұмытты».  (Жоғарыдағы; шыншылдық, ақ пейілділік, жомарттықты, дін ниеттілікті меңгеріп Аллаға құл болғанмен, дүниелік маңызды істерді яғни өнер үйрену мен білімді жетілдіру, шаруашылық істерін де меңгеру, өмірге ұрпақ әкеліп баланың тәрбиесін беріп, отанға адал қызметші дайындау, дарындылық  қасиеттіліктерді меңгеру, ем шипалық, арамнан тазартушылық істерін меңгеру арқылы  халықты күнәдан ақталуға шақырған інжілдік елшілік істер, аруақтан хабарларды жеткізу, шығармашылық өнерді меңгеру, ел билеумен айналысып әділ заңдарды шығарумен айналысу да осы үш қасиеттің талабына сай болу керек еді.) «Мүмкін есепке алмады. Ал әкімдер дүниедегі тиетін, алатын пайдасын ғана көздеді. Ғибрат көзімен қарағанда, екеуі де бір-бірінен көп жырақ кетпейді. Насихат үгітте әрбіреуінің пікірі, айтуы басқаша болса да, Алла тағаланың жарлығына қарап пәтуа беруді екеуі де білдірді». (Алланың құлы болудың иманды аталудың екі сипаты болып екі жағы да осы үш қасиетке сүйене отыра пәтуа беріп халыққа жарлық әділ үкімдерін жеткізіп отырғаны да сөзсіз. Бұл жерде дін ниеті тек мешітпен яғни масһабтық білімін жетік біліп Аллаға құл болумен шектелмейді, өмірдің барлық тіршілігін қамтиды деп білу керек.

   

   «Пайымдаудың, пікір білдірудің соңы ғибрат алып ұғыну болмақ. Ақыл, ғылым-екеуі де өзін зор санап; залымдықпен адамдардың өзіндей адам баласын алдауды жек көрсетеді. Бұл әділет ісі болып екеуіне де рахымды шапағатты болмақты айтып бұйыруы (үкім тапсырма беруші) бұл рахым болса керек. Бірақ бұл екі бағыттағы кісілер өздерінің нәпсісін пида қылушылар болса керек. Яғни пенделіктен кәмілдікке жету әулиелікпен болатын болса, күллі адам тәркі дүние қуып Ху деп тарихатқа кірсе, дүние ойран болу керек. Мұндай жағдайда малды кім бағады, дұшпанды кім тоқтады, киімді кім тоқиды, астықты кім егеді, дүниедегі Алланың пенделері үшін жаратқан қазынаны кім іздеп, адамзат пайдасына жаратуға өңдейді. Арам, жиіркенішті нәрселерді былай қойғанда құдай тағаланың қуатымен ғылым-білімді меңгеріп, рақатын көрмекке бола жаратқан, берген нығметтеріне онан пайда болатын өркениетті даму мен мәдениетке суық көзбен қарап, ескерусіз тастап кетпектік ақылға, әдепке, ынсапқа дұрыс па?»   Ғибрат алып ұғыну дегеніміз НАНЫМ болып саналады. Ал енді осы жерге мұқият назар салсаңыз Абай атамыз біздердің исламдық мейлі християндық және өзге діндердің нанымында кемелдікке жету, әулие атану үшін мешіттер мен шіркеулерде ғана орындалатын тек құлшылық жалбарыну түріндегі салттарын надандық деп түсіндіреді. Діннің адамзат өмірінің барлық саласын да қамту керектігін, тек қана әулиелік емес әкімдік ел билеу  тұрғысында да әділеттілікті сақтаудың  және өркениетке ұмтылу барысындағы ғылым-білім, шаруашылық істері бәрінде де діннің әрекеті, тазалығы, имандылықты меңгерудің ұғымы, нанымы болу керек деп түсінген дұрыс.

«Біріншіден; Құдайдың берген байлық, дәулетіне шүкірлігің жоқ болса, әділетсіздікпен күнәкар болмайсың ба? Екіншіден; Бұл жолдағылар қор болып дүниеде жоқ болу қаупі бар. Я болмаса кәпірлерге жем болып кетуі де мүмкін, ал қайсы бірі сабырсызы жолынан тайып, сабырлылармен бір қатар жүрмін деген алдануы да болмақ. (пірлеріне көзсіз еліктеп табынушылық) Егер де бұл жол (дін ұстанушылардың, адамзаттың) жарым-жартыларына ғана айтылған болса, жарым –жартыдан рас дүние бола ма? Егер рас болатын болса, барлығына да рас болсын. Алдаған рас бола ма және әділет бола ма?» (Біздердің  құдайдың берген кең жері мен сол дәулетін, заманға сай ғылымын білімін меңгерумен де иман қуаттарын меңгеруге деген шүкіршілігіміз болмақ. Ал енді шүкірлікті тек исламдық тұрғыда масһабпен бөлініп, тарихатқа бөлініп, мұндай имандылықты әулиелікті меңгеру, яғни  құдайдың екі игілігіне жету тек қана адамзаттың жарым-жартыларына ғана бұйырған дегендей амалдардың әділетсіздік және надандық екені де сөзсіз. Әлемдегі бүлікшілдік пен «экстремизмнің» негізі осындай тажалдық пәтуалардан пайда болғаны да хақ. Қазақ ел билігі, дін масһабымыз мұнан аман қалған жоқ.

    

   «Олай болғанда, ол жұртта ғұмыр-тағдыр (әдет-ғұрып, салт-дәстүрі) жоқ болу керек. Ғұмыр-тағдыр өзі-хақиқат. Қай жерде ғұмыр (шежірелік ғұрып пен дәстүр) жоқ болса, онда кемелдік жоқ. Бірақ әулиелердің бәрі бірдей тәркі дүниелік емес еді. Бір-біріне туыс, жақын дос болған Осман, Әбдірахман бин Ғауыр, Сағид бин Әбдуақас үшеуі де үлкен байлар еді. Бұл тәркі дүниелік, дүние ісінен қашу я дүниенің ләззатына алданып ізденген, талабым шала болады деп бойына сенбегендік; я дүниеге сараңдықтан қауымның көңілін суытпақ (ата жолында құрбан шалып садақа беруден тиым салған сияқты) үшін, ренжуге сабыр етіп, өзін пида қылып, мен жаныммен соғысып дұрыс қылғанда, халық ең болмаса нәпсімен ұрыс қылып, дүниеге қызығып әуестеніп, сезімге берілуден әрбір нәпсінің тілегінен суытып, әділет, мархамет, махаббатпен бір пайда, әсер болар ма екен деген үмітпенен болса керек. Олай болғанда ол да жұртқа қылған артық махаббатқа есеп». ( Аятта; «Көктер мен жердің жаратуы, тілдеріңнің, түстеріңнің қарама-қарсылығы да Оның белгілерінен. Шәксіз бұларда білгендер үшін белгілер бар.» (30-22) Имандылық ғылыммен  байланысты болса, онда құранда осындай мыңдаған белгілерді білу, әрбір иманын іздеген адам баласына міндет болмақ. Тілдің қарама-қарсылығы үндік ерекшелікпен біздердің үмметтік сипатымыз айқын болмақ. Демек арап ұлтына біздің үніміз қарама-қарсы тұрғыда жаралтылған.  Олай болса, сенімділік жағдайында мұсылмандықты меңгеруде дінде ұқсастық болғанымен, ұлттық ғұрпымыздың да яғни ғұмырлық тағдырымыз, шежіреміз арқылы ғана иманның кемелдігін қалыптастыруда өзіндік ерекешелік болуы да шартты. Сондықтан да   аятта; «…Сендердің әрбіреулерің үшін бір жол-жоба қойдық. Егер Алла қаласа еді, барлығыңды бір-ақ үммет қылар еді. Алайда сендерге берген жол-жобаларыңды сынамақшы. Ендеше жақсылыққа жарысыңдар. Біртұтас барар жерлерің Алла жақ. Ол сендердің таласқан нәрселеріңді білдіреді.» (5-48)  Олай болса, исламдық әлемде қанша тіл болса соншама үммет болып және әр ұлттың да өзіндік жобасы, ғұрыптық амалдары болуы шарт. Абай атамыз айтқандай, құдайдың берген дүниенің нығметтеріне шүкірлік амал жасамай, Алланың жақыны болу үшін тақуалық, сопылық жолды ғана ұстанып, жарым-жарты иманмен масһабты жол десек, онда үмметтік еркешелігіміз қайда қалмақ? Және тек қана имам Ағзам Әбу Ханифа қазақтың үмметіне де жол басшы десек онда; «Сондай қарсы болғандар: «Оған Раббынан бір мұғжиза неге келмейді?»,-дейді. Шын мәнінде сен бір ескертушісің. Сондай-ақ әр елдің бір жолбасшысы бар.» (13-7) аяттың үкімін терістеп, Аллаға ортақ қосып, қазақ еліне келген жол басшы елшісіне берілген мұжзиларға иман келтірмей кәпір болмаймыз ба? Сонымен бірге жеке-жеке Раббымызға, нұрына жолығуға мүмкіндігіміз болып; «…Біртұтас барар жерлерің Алла жақ. Ол сендердің таласқан нәрселеріңді білдіреді.»  сендер мен жаққа ақиретке өте алсаңдар, ақыл-парасат беремін деген уәдесін неге жалғанға шығарып Алла педесімен тілдеспейді деп тажалдың еркін орындап жүрміз?   Олай болса жаныңмен соғысу деген де мүмкін емес деп қарсы болмаймыз ба жаратушы Иеміздің нығметтеріне.

«Бірақ бұл жол өте қиын, бек және нәзік жол. Бұл жолда көз бояушылықсыз, екі жүзділіксіз, жеңілдіксіз пайда іздемеуге шешімге келген кісі ісінің кемелденуіне жетпек. Бұл заманда сирек кездесетін мұндай (тақуалық, сопылық) қасиетілікке ғылымның да, шындық, қайратыңның да қуатының зоры, махаббаттың халіне де, және халық пен ғаламға берер қуаттың да күштілігі керек. Бұлардың бәрінің бір адамның бойынан табылуы қиынның-қиыны, мүмкін бүлікшілдікте болар. Басына  және бір өзіне өзгешелік бермек-адам баласын бұзатын іс. Әрбір наданның бір тарихатқа кірдік деп жүргені біз бұзылдық дегенмен бір болады. Әкім, Ғалым негізінде бір сөз, бірақ араптарда басқаша. Дүниеде шынайы ғылымдар бар, олар айтылған, жазылған нақылдар болып түсіндіріледі. (ғылым дегеніміздің кітап берілгендік ұғымы да әр ұлттың өзі құпия астарлы нақылдарында болмақ) Бұндай нақылға жүйріктер ғалым аталады».  Адам баласының имандылықтың мұндай дәрежесіне жету үшін әлеммен тұтастықта болу, барлық нәсілдік, тектік белгілермен де жалғана білумен бірге біздің бұл жаратылған ғаламға беретін, яғни өзіміз  жарататын қуаттарымыздың болуы да шарт екен. Ал енді біздің еліміздің дін ғалымы, философтарымыз, психологтарымыз мұндай даналықты ғұламалармыздың насихатын, ұлттық мирас жан ғылымының сырын ашатын нақылдарымыздың астарлы сырын ашып халыққа баяндап жатыр ма? Әкімдер, ел билеушілер, ақын, жазушыларымыз осылай нақылды меңгеріп дәстүріміздің сипатын аша алды ма?  Әрине жоқ. Керісінше, ұлтымыздың саналық қуаты түгіл бүгінгі таңда жетесі бар ғалым, ел билеуші хакім, дінші имамды кездестіру де қиын. Ақылдың өркениеті жоқ елде имандылық та жоқ. «Балық басынан шіриді» деген жағдай қазақтың бүгінгі рухани өмірінен мықты орынын алды да. Олай болса; « ғылымның да, шындық, қайратыңның да қуатының зоры, махаббаттың халіне» жеткен ел билеуші, зиялы қауым өкілі болмаса шығарған заңдарында да, үкімдерінде де, пәтуаларында да әділеттілік болуы мүмкін емес. Егер ел билеуші, ғалымдар әділетсіз болса онда;  халықтың ғаламға берер қуаты да»  жоғалып мұндай ел құдайдың азабына түсіп, зұлымдыққа ұшырауы да заңдылық.

Қазақ елінің мұндай имандылық қуаты жоғалғаны және ашық белгілерден бас тартып зұлымдыққа түсіп азапталып жатқанын ақымақ надан ғана аңғара алмайды. Сонымен шынайы ғылым әр ұлттың өзіне тән нақылдары мен онан туындайтын ғұрпымен, дәстүрмен және осы дәстүрлі дінін дәлдеген даналарының философиялық ойшылдығына белгілі болмақ екен. Олай болса әлемдік дәрежеде мұндай ғылымның негізі де философия іліммімен, сөз тазалығын қалыптастырушы  ойшылдықпен өлшену керек. Құранның өзі философияның, адамзат ойшылдығының жоғарғы межесі және логикалық білімнің де тұғыры, себебі ашық аяттармен сыры жабық аяттардын тұрады. Енді Абай атамызды әрі қарай тыңдасақ; «Дүниеде шынайы ғылым бар, олар айтылған, жазылған нақылдар деп түсіндіріледі. Бұндай нақылға жүйріктер ғалым аталады. Құдай тағала еш нәрсені себепсіз жаратпаған мұны зерделеп, зерттеп ұлы жаратушы туралы түсініктерге негізделген хадистерге, жақсы істерге құштар болып ғибраттанушыларды тыйуға болмайды. Бәлкім игілік ісінің себебін білмекке құмарлықтан жақсы іске, жақсылық жасауға ғашықтықтық шығады. Құдай тағаланың затына пендесінің ақылы жетпесе де дәл сондай ғашықпын демектің өзі орынсыз.» Қазақ дәстүрінде дүние ісін терең меңгерген ғалымдар төрелер деп аталған. Ал ху деп зікір салып, тәрк дүниемен Құдайдың құлы болып, тарихаттың соңына түсіп, кейбіреулері жетістікке жетіп мұғжизаға жалғанғандар қожалар деп аталған. Заман өте мұндай тектілік белгілер жарты кеш адамдыққа жатып, қазақ елінің орыс империясына қосылып ғылым, білімді, өнерді, өнеркәсіпті меңгерудің де құдайдан сын талабы да еді. Бұл тұрғыда үйренгеніміз де көп, жоғалтқанымыз да аз емес. Сондықтан құдайдың пәрменімен егеменді ел болып, жоғалтқан қуаттармызды түгелдеуіміз де шартты жағдай еді. Елімізді дүние ісіне жетік хакім басқарғанмен, құдайдың заманға сай себептерін анықтай алатын құдайына ғашық бірде-бір шынайы ғалым арамыздан шықпағаны да хақ. Біздердің елімізде дүние ісін жетік білетін хакімдер көп, бірақ адамдық имандығы жартыкеш. Мұның негізгі себебін де Абай атамыз;

  

     «Ғашықтықтың, сүйіспеншіліктің халын нәпсімен, мақұлықтық байланыссыз Алла тағаланың пендесін махаббатың және рахметінің бірлігінде жаратқанын біліп, махаббатына махаббатпен елжіреуді-сүюді құдайға ғашық болды дейміз. Мұндай жағдайда құдайдың хикметіне пенде өз ақылы жетерлік қадірін ғана білсем деген әрбір істің себебін іздеушілерге Хакім деген ат беріледі. Бұлар хақтың бірлігінен терістігі мен қарсылықтарды айырып себептерін білмекке тырысқанмен, барлығы адам баласының пайдасы үшін, ойын күлкі түгіл, дүниедегі бүкіл ләззат бұларға екінші мәртебе болып, бір ғана хақты таппақпен, әр нәрсенің себебін таппақпен ләзаттанады. Адаспай тура іздеген хакім-дана болмаса, дүние ойран болар еді. Адамзат ниетінің, пиғылының қазығы-осы даналар, әр нәрсе дүниеде бұлардан шығады бірлігіне айналады.» Сонымен әлемдегі болып жатқан ойранның да себебі Құдайдың хикметін шеше алатын Хакімдіктің, шынайы ғалымдықтың жоғалып орнына жалған, жарты адамдардың келуімен, ел басқарушылардың да тек дүние ісін ғана меңгерген имандылық қуаттарының жетілмей қалуынан деп түсінген дұрыс. Сонымен бүлікшілдік, «экстремизмдік» ниеттілік төменнен емес жоғарыдан басталып, олардың бұл іске демеуші болып отырғаны қазақ билігінің де мұны айналып өте алмағаны да хақ.

Бізге ұсынған насихатында Абай атамыз замандық қозғалыс туралы және осындай замандардағы түрлі жағдайлармен де түрленіп адамзатқа пайдалы, зиянды әсер беретін барлық рухани күштермен байланысты себепті меңгеруді қасиеттілікке жетуді ескертеді. Ал енді қандайда бір қозғалыс себептерді  қандайда дін білімімен кітап жүзінде немесе масһабтық біліммен де тек сөз насихат түрінде, болмаса нақты намаздық амалын әрекетін орындауын және рухани қозғалысты қалай меңгеруін сол замандық уақыттық қозғалысқа қарай Құдайдың өзі уахи, аяндарымен түсіндіретін де білген жөн. Сондықтан мұндай себептердің адамдық қасиеттілікке байланысты негізделуді, адамзаттың әлемге қосатын «Бір» қуаты яғни аруақ арқылы ғана мүмкін болатынын да естен шығармаған жөн.  Олай болса біз әлемдік жаратылыспен тектермен, қуаттармен жалғанбай және Раббымыздың ақыл-парасат егелері «Біздердің» шапағатшылығымен өзімізден де аруақтық қуат өндірмей иманды бола алмаймыз.  Ал, енді аруақ қандай әлемдік, жаратылыстық қуаттардан, себептерден тұрады? -деп сұраңыз. (жалғасы бар) Ата жолы жазбалары мен ата дәстүрінің насихаты, кітаптары және құран теологиясы мен Ясауи діни жолымен қазақ әулие-әмбилер аманаттарымен танысқыңыз келсе мына сайтқа кіріп көріңіздер;   http://btk.atazholy.local/