«Қараңғылыққа түсіп, одан алғашқы оянған жұрттың дінге деген ықыласы қарқынды келеді. Әдет, заң, тіл секілді өзіндегі барды кемге санап, соларды жылдамырақ көңілдегідей өзгертуге салынады. Бұл салада өзара жарыс басталып, қарқынды жарыста, екпінді жұмыста елдің елдігіне негіз болып тұрған нәрселерін де абайламастан өзгертіп кететін болады.» (Халел ойшылдан)»
Барлық діншіге тән әдет кітаптарға иман келтіруді, барлық түсірілген кітаптарға сенім келтірдім деумен ғана шектейді. Яғни, сонымен масхаб білімінде; иман- тілмен айта салғаннан жүрекке енді, тілмен айтып тура даңғыл жолға түсіп, мүміндік те ислам шарты да бітті деп халықты да адасуға мәжбүрлейді. Ал пайғамбарымыздың өсиеттерімен ескертілген негізгі сахабалар мен біздердің әулие бабаларымыз орындаған, жетілген тақуалық намаз амалдарын қайда қоямыз? Қандай да болсын киелі кітаптар, мейлі нұсқау уахи түрінде, мейлі таңбалар түрінде болсын,
Муфтият және масһаб, жалпы діни топтардың барлығы да құранға иман келтіру үшін, яғни ақыл-ойдың зейнетін алу үшін міндетті түрде арап тілін меңгеріп, арапша ғана Құран түсінікті болады деп түсіндіреді, сондықтан қазақ елінде не көп арапша сауат ашу, намазды оқуды үйрету мектептері жеткілікті. Араптардың өзі де, қазақтар, біздер сияқты өз тілін оқымайтын шығар. Бірақ сонан құранды жатқа білетін қариларымыз немесе имамдарымыз, иман қуатының белгісі болған, пайғамбарлық қасиеттер мен дарындылық сатыларын меңгеріп, зейнеттерін, кісілігін ала алды ма?
Құранның арап тіліндегі үгіті мысалдар арқылы түсіндіріліп, яғни құран түсірілген уақытқа дейінгі тарихи оқиғалар және оның қиямет-қайымға дейін қиямет мезгілдері арқылы қайталанып отыруымен адамзат қылықтарының да, яғни нәсілдердің түрленіп, қайталанумен де күнәлардың да қайта бейнеленуін және соған байланысты сынақтар, азаптар жазасы баяндалады. Осындай үнемі қайталанып отыратын тарихи оқиғаларға байланысты пайғамбарымыздың күнәдан тазару ізгі істері мен сол күнәларды қайталамау үшін айтылған өсиеттері,
Қазіргі таңдағы дінде қалыптасқан ақыл-ой даналығын меңгерудің бағыты мектебінің де намаз оқуының бұлжымас қағидасы; құранды тек арап тілінде ғана оқу керек, болмаса насихаты, түсінігі ашылмайды яғни ақыл-ойың жетілмейді, сенімің де дұрыс қалыптасып, иман да келмейді. Ал енді бұл пәтуаға уақытша ғана келісіп, шындығында не пайда болатынын ақылымызды еркін жіберіп ойлап, болашағын болжап көрейік.
Енді діншілер үгітіне еріп қазақ тілін, аталар аманатын жетік білмей және философиялық сөзбен бейнелеу өнерін, сұхбатты меңгермей және 40-тан асып ақылым толмай, дін насихатын тікелей арап тілін меңгеру арқылы, яғни солардан алған тұрмыстық тілдегі атауларының мағына түсініктерін қайталап, бар білім-ғылым өнер ізденетін жастық шағымды, бар уақытымды жұмсағанмен ештеме өзгермейді де, білім де қосылмайды.
Енді маған арап тілінен құранды тәпсірлеп түсіндіруші және өзін діни сауатты атайтын қандай да бір дін танытушы, ғалым, тек өздерінің тәпсірлеген ақылымен ғана жүруің керек деп маған пәтуа берген болса, онда оның құранды меңгердім, дінде тура жолдамын, Алланың қалауына жетіп, пайғамбар шапағатына жалғандым, уахи алдым, әулиелік дәрежеге көтерілдім деген ойынан шығып, маған да «биғат»-уәде беріп отырғаны даусыз. Олай болса, яғни кім тура жолда болса, ондай таза ақыл егесі аталып, пайғамбарлық қасиеттердің белгілі бір шамасына, өзінің замандық білімділік сапасына қарай меңгерген болып және елшілік істерді де меңгеруші,
Аталарымыз: «Ілім мен білім ортасын білмесең бүлін» деп астарлап, тура жолдың негізгі шартын ескерткен екен. Енді, ілімге құдайдан келген сөздерді, жазылған киелі кітаптарды, пайғамбарлар арқылы берілген нұсқауларды жатқызамыз да, бірақ құранда негізгі кітап; «Лаухы Махфузда» сақтаулы, оны Алланың қалаған құлдарына түсіріледі деп ескерткен. Олай болса ілім екі бөліктен тұрады. Біріншісі; елшілеріміздің, пайғамбарларымыздың түстерінде көріп, жорып амалға айналдарып, уахиларын яғни ілімнен білімге айналдырып, үмметтеріне аманатқа қалдырған нұсқаулары болады.
Алдыңғы басылымдарда діл бақшасы туралы көптеген мысалдармен құран аяттарынан дәлелдер келтіріп өттік. Енді нақты іс жүзінде, адам өмірінде қандай белгілер бар?-деген сауалға жауап бере кетейік. Адам баласы тіршілікте жақсы-жаманды түрлі оқиғаларды бастан өткізіп, отбасын құрып, бала өсіріп, шамасына қарай тәрбие беріп, шамасына қарай дүние-мүлік жинап, әйтеуір дәм-тұзы таусылған күні бұл өмірден өтері хақ. Өмір бар жерде өлім де бар.
Түс ілімін аса жақсы білген жан Сонан соң бәрін жорып, сезіп жүрген жөн Түс жорудың түрлі-түрлі түрі бар, Ей, ақылды ер, ұғып түгел біліп ал. Біліксізге түсіңді айтпа, тіс жарма, Біліктіге айт, ескіреді кем қалма. Кешегі, ескі, түс жоруы бір бөлек, Жаңа күндіз көрсең – жөні өзгерек! Түс ілімі шарттары көп ілім бір, Ақылға сап, жөн-жосығын, жігін біл. Көрген түсті жорыма өзің өзіңше, Және де айтпа көрінгеннің көзінше! Деп жүрмегін, түстің бәрі түс қой деп, Түстің жөні, жоруы аса көп қой, бек!
