Байтасов Т.К. жеке блогы

Немеурін сұрау – яғни енші алып, бөлек шыққандар туған-туысқандарынан немеурін сұрап, мал-мүлік алғанды айтады. Қазақ халқы өз руластарымен, оның ішінде ең жақын, ет жақын туыстарымен бірге көшіп-қонғаны белгілі. Қандас туыстастар әрқашанда отау тігіп, бөлек шыққан туысқанына немеуірін сұрап келсе, мал-мүлкінен қолынан келгенінше көмектесуі тиіс болған.

Сауға сұрау:

а) жорықтан не бәйгеден олжалы болып келе жатқандардан сауға сұрағанда түскен олжасының бірер мөлшерін сұраушыға беруге тиіс болған;

ә) кейде қылмысты адамды жазалап, өлтіргелі жатқанда сауға сұрап, араша түскен. Мұндай жәйтте «басына сауға бер» деп арашалаған.

Жылу сұрау.

Кенеттен бақытсыздыққа тап болып (өрт, жұт, тасқын т.б.) аппаттар әсерінен қиындыққа ұшырап қалғандар не құн төлеп кедейленгендер өз ағайын-туыс, руластарынан құда-жекжат, достарынан сұрайтын көмек. Қазіргі кезде жылу сұрау ауылдық жерде сирек те болса ұшырасады.

Бисмиллаһи Рахмани Рахим!

Алла белгісімен бастасақ «Осылайша Құранды, арапша үкім етіп түсірдік. Саған ғылым келгеннен кейін, олардың көңілдері ауған тарапқа ілессең, сені Алладан арашалайтын бір дос не қорғаушы болмайды». (Рағыд – 37).

Бұл аятпен жаратушымыз құран үкімін бұзатын, залым ғалымдар болатындығын ескертіп отыр. Демек Құран түсінігі үнемі толықтырып қадағалап отыруды қажет етеді. Ондай Құран аяттарының құпияларын меңгерген адам баласын елші немесе әулие деп атаған.

Енді өткенімізге үңілсек, терең ой, түзу тәжірибесі бар адам ғана ғайыптан хабар береді. Әулие дегеніміз сол болса керек. Сол әулие аталарымызға, бір сәт қалдырған мұраларына ой жіберсек.

Шәкәрім атамызша:

Салт-дәстүр бұл ұлттың тірегі. Ал ата-салтын білмеген пендеге өмірде есе тимейді. Біздің әрқайсымыздың әрбір отбасының игілігі, бүкіл ұлысымыздың игілігі болуы тиіс. Олжалы орайды да, обалды ұмытпайтын ұлағатты ұлттың ұрпағы болғандықтан, өткеннің бәріне кінә қоймай болашақ жайын ойлайық. Барлығымыз үшін ескінің сөзі ереже, атаның сөзі «аманаттай» болсын. Ал «Аманатқа қиянат жасама» дейді халық даналығы. Ақылгөйдің аузынан, алтыннан қымбат сөз шықса алтын сөздің ішінен артық бірін таңдай алып, еліміздің рухани байлығын арттыра беру игілікті парызымыз болу керек.

Ол ертең жұмбақ бізге,

Бүгіннің қадірін біл қыматты ізде,

Ақ жолдан адасып шалыс бассаң, етегіңді басқан кірден арылғың келсе, тәубаңа кел.

Қалмаса сенде ұждан дәрмен сірә,

Иманды ізгілерден жәрдем сұра.

Дүниеде мың кемістік, бір жетістік бар екенін ұмытпайық, қайсысына бет алсаң сонысына барасың. Ал азғындықтан арылу үшін қастандық жасағанға жақсылықпен жауап бер. Жақсылық пен жамандық дегеніңіз өмірде егіз сияқты өмірі бірге жүреді екен. Сол сияқты қуаныш бар жерде, қайғы бар. Тұма бар жерде тікен бар. Қазынада жылан бар, бал бар жерде ара бар. Бірақ екі тәтті үнемі тағы да бір жерден табыла бермейді. Сондықтан бұны да ұмытпайық, қайғылы іс бар, сәті бар. Ащы мен бірге тәтті бар. Сондықтан рахат іздесең, бейнетінен қорықпа. Қуаныш іздесең қайғысынан қорықпа. Істің басы қуаныш болса, аяғы бейнет. Басы бейнет болса, аяғы қуаныш болар. «Зейінді ұғар ай мен күндер озады, әр күн сайын әрбір нәрсе тозады» деген даналар. Сол айтпақшы толық нәрсе азаяды, бүтін нәрсе кемиді ғой. Биіктеп кетсең құлау бар, қуанып кетсең жылау бар. Тағдыр деген нәрсе бір сен үшін бақыттың барабанын ылғи да қаға бермейді. Бақытсыз күн де өтер, молшылық та жетер. Бір аштықтың бір тоқтығы бар екенін естең шығарып алмасақ екен, пендешілікке салынып бір күнгі байлыққа мастанбай, бәріне қанағат етейік. Қанағат қарын тойғызады. Біртіндеп келсе өмірдегінің бәрі қуаныш. Мынау жарық әлемге адам болып келгеннен кейін, көңілімізді де өзімізді де кірлетпейік. Адамның сыртқы дүние көлеңкесінің үш аты бар: жақсылық істеу, еңбекқорлық, кішіпейілділік. Ал енді ішкі көлеңкесінің де үш аты бар: ісінің сүйкімсіздігі, қызғаншақтығы, менмендігі.

Өлгеннен соң бай мен кедей арасы,

Теңеледі жер қойнында қарашы.

Бұл фаниде бай аз, кедей көп әрине. Кедейдің күні жақсылықта, байдың күні тоқшылықта – айырмасы тек сол ғана. «Адамдарға мейірімді болыңдар, сонда олар да саған мейірімді болады дейді қасиетті Құранда.

Бұл дүниенің ұлылығы — әлі-ақ өтер,

Опасыз баянсыз да бәрі бекер

Бақытты кімнің таза ар иманы,

Қор бейбақ зая кетер бар жиғаны.

«Жұмсақ жүрек жұмаққа жол ашады» деген. Сол әліппені ашып көрсек мейірімді болу жеткіліксіз, оған қоса әдепті де болу керек екен. Ал әдептілік әліппесінің қайнар көзі бесік жырынан басталады емес пе? Өйткені біздің ата-бабаларымыз ұрпағын әдептілік бесігіне бөлеп өсірген. Сондықтан да Қорқыт бабамыз: «Талай жылды басынан кешіріп шашы аппақ Құдай болған қарт-қарияларға құрмет! Кеудесіндегі ақ сүтін емізіп тойғызған асыл аналарға құрмет! Солар үшін отау тіккен аға-інілерге құрмет! Некелік сәтте куәлік еткендерге, жаңа туған ұлға құрмет! Бүкіл ғаламды жаратқан тендесі жоқ тәңірге құрмет!» дей келе «Қыз анадан үйренбей өнеге алмас, ұл атадан үйренбей, сапар шекпес» деген екен. Ал Абай атамыз «Әдептілік ар-ұят адамдықтың белгісі, тұрпайы мінез тағы жат, надандықтың белгісі» деген екен. Баяғыда бір адам хакім Лұқпаннан: «Осыншама әдептілікті қайдан үйрендіңіз?», — деп сұрапты. Сонда ол «Әдепсіздерден үйрендім!» деген екен. Сол айтпақшы біз әдепсіздік пен дөрекілікті басқалардан көбірек үйреніп, ұлтымыздың әдептілік әліппесін көзден таса қалдырыппыз.

Қытай елі отырықшылыққа ерте түскен қауым. Ескі заманда қытайлар рахатты кеңшілік өмірде болған. Бай, кедей өзінше бақытты еді, бірақ бір кездерде таң қаларлық науқасқа ұшырады… Әркім ұйқысы қашып тыныш ұйықтай алмайтын болды. Оның себебі; сол кездерде ұждан (ұят, ар) туды, яғни жер бетіне періште келді. Бұл ұждан періштесі бір нұрлы сұлу қыз суретіне түсіп, түн болғанда қытайларға көріне бастады, күндіз көрінбеуші еді. Әркім қызметі, саудасы болғандықтан күндіз Ұжданмен сөйлесуге қолдары тимеуші еді. Бірақ күн батып, қас қарайып, көктегі жұлдыз жылтылдаған соң, Ұждан шәһәрдің кең көшелерін аралай бастаушы еді. Халық жұмыс, шаруасынан босап тәтті ұйқыға кете бастағанда, Ұждан байлардың сарайына, кедейлердің балағына кіріп, төсегіне жақын келіп: «Ей кісі, маған қара!»- дейтін еді. Ол сасқанынан қызды көрген соң; «Ей, қыз, саған не керек?» дегенде, қыз ақырын ғана; «Сен бүгін не істедің? Соны анық тексеріп ойла!» -деуші еді. «Мен не істеппін? Бөтен, бұзық еш нәрсе істегенім жоқ» десе, ол қыз; «Әбден түсініп ақылыңды жиып ойла!» — деуші еді. Ол кісі ойланып, ойына түскен бір ісін; «менің сүйткенімді айтамысың?» дегенде ол қыз көрінбей кетуші еді. Сонан кейін ол кісінің көңілі алаң болып, тиышсызданып, түні бойы ұйықтай алмаушы еді. Ұждан қыз үйден-үйге қыдырып, әлденеше мыңдаған қытайларды ұйқыздық дертіне ұшыратушы еді. Сол уақыттың дәрігерлері бұл ұйқысыздық оба науқасына қарсы неше түрлі дәрі жасап ем қылса да, не апиын, не наша, не көкнәрі сияқтылардың түк пайдасы болмады.

«Әй, адам баласы! шайтан ата – аналарыңыздың ұятты жерлерін көрсету үшін киімдерін шешіп, жанаттан шығарған сияқты сендерге де сұмдық жасамасын. Өйткені, ол және оның сыбайластары, сендер оларды көрмеген жерден көреді. Шайтандарды иман келтірмейтіндерге дос қылдық».(Энғам-27)

«Алланың құлдарына көркем етіп шығарған нәрсесін (киім) және берген жақсы несібелерін кім арам етті» де. «Бұл несібе дүни тіршілігінде иман келтіргендер үшін». (Ағраф – 32)

Адам баласының өмір сүру барысында жинайтын қазынасы – зейнет нұры деп аталады. Жанның да бар қуаттың тегі нұрдан басталып, нұрмен толықтырылып отырылады. Алланың нұрынан құр қалудан үлкен қасірет жоқ. Пайғамбарымыз Алла үш түрлі адамға нұрын түсірмейді деген екен.

Абай атамыз «Үш-төрт жылғы әдетің, өмір бойғы жендетің» деп осы жағдайды болжаса керек. Ал шалбар кигізіп сен де еркексің, ұлмен теңсің деп өсірген қызыңыз жамбас сүйегі дамымай, ордаң-ордаң жүрісімен ер балаға бүкіл болмысымен ұқсайды да, түбінде «Нені іздесең соның күйігіне ұшырайсың» деген аталарымыз. Яғни, ол күйеуге шыққан соң я өздігімен бала туа алмай, туса да дауна, бастың қысымы, жетілмеу қалу сияқты жиендерді өмірге келтіре бастайды да, ал дені сау болса ана нәрінен ашыған сүттен бас тартып, «жетім қозы маңырар да отығар» кейіпке түсер. Ана сүтінен нәр алып иілмеген ұрпақта қатігездік пен бейтараптық дәні өссе, сонан кейін «Не жаздым?» деген сұрақтар туа бастайды. Не болмаса қызыңыздың дене мүшелеріне еркектік бездер шыға бастайды. Қазіргі таңда 4000-нан аса қазақ әйелдері аналық құқығы төсінен айырылып алдырып тастап жатыр. Сондықтан менің жанұямды Құдай сақтасын! деп тілеңіз. Шіркін, қыз баланы ата-бабамыздың салт дәстүрімен қызылды-жасылды киіндіріп көз, тіл сұқтан сақта деп жылтырақтарды тағып «Қызға қырық үйден тыйым» деп Ібілістің арбауынан сақтап өсіргенге не жетсін! Қыз — өріс. Өрісіміз тарылмасын деп тілейік ағайын.

Ақыл мен жан мен сезім менікі,
«Мені» мен «менікінің» мағынасы- екі
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан
«Менікі өлсе -өлсін оған бекі,
Өлсе өлер табиғат адам өлмес,
Мені мен менікінен айырылғаннан
«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес.
Абай атамыз таза ақыл мен жан өлмейді, оның аты «Мен», ал өлсе тек тән өледі, оның заты «Сезім». Рух ақыл болып көрініс беріп жанға айналса, сол түпкі негіз Рух ризашылығы үшін сүрген өмір мәңгілік екенін айтып отыр. Ол үшін ата салт-дәстүр әр ұлттың, халықтың имандылық негіздерімен суғарылып бірге өрілсе, оны баптап ұстап күту үшін «мұсылмандық шарттары» болу қажет. Түркі әлемінің мұсылмандық шарттарының негізін қалап кеткен Әзірет сұлтан Құл Қожа Ахмет Ясауи бабамыз. Одан кейін де көптеген ғұламаларымыз шариғат амалдарын зерттеп өзіндік ақыл-ой ізін қалдырған. Әрине бізге түсініктісі Абай, Шәкәрім, Ыбырай Алтынсарин бабаларымыздың еңбектеріне тоқталғанымыз дұрыс болар. Алла тағала барша адам баласына бір Алла тағаланың барлығын, бірлігін һәм өзін жаратқан иесі екенін біліп, иман келтіріп, құлшылық қылсын деп жаратқан. Сондықтан Алла тағаланың бірлігін, барлығын мойындауға ықылас сенімің берік болу керек. Адам баласының азғындау себебі де осындай сенімнің жоқтығынан көңіл қараңғылыққа түседі. Басты естен шығаруға болмайтын шарт Алла тағаланың сипаты зайырда, жасырын құпияда. Оны тек көктегі, жердегі бар заттардың ішіндегі қадір-қасиетінен ажырата білу арқылы ғана ақылмен таниды. Алайда Алла тағаланың ұлылығы мен қасиетін көрінген затқа теңеуге болмайды. Сондықтан ең күрделі және жақын болып табылатын өзіңнен бастағаның абзал. Өзіңді танысаң Алла тағаланы да танисың. Өзіңе қарап сен сурет, өрнек болсаң, ол білгіш суретші екенін есіңе ал. Сонан кейін өз өрнегіңнің тарихына, төркініне талдау жасауды үйренсең, жаратушының шеберлігі жайында ойланасың. Өрнекті қабылдамайтын затта өрнек болмайды. Өрнек салу үшін мөр болу керек. Мөр тұрақты, ал өрнек өзгеруге тисті жұмсақ болар. Өрнек судан басталып жан деген буға айналар. Өрнектің түзілу кереметіне таңдануға болады, күмәнданып күдік келтіруге болмайды. Ойлы көзбен көре білу керек. Сонда танысаң ғана наным пайда болар. Нанып иланудың да шарттары бар.
х
Иманның мағынасы

      Иман деген Алла тағаланың барлығына, бірлігіне, онан басқа Алла жоқтығына, Құран сөзінің бәрі шындығына анық ықыласпен нанбақ.
Енді иман дерлік илануға екі түрлі нәрсе керек.
Әуелі не нәрсеге иман келтірсе оның хақтығына ақылы анық дәлел жүргізерлік болып ақылы анықтауға дәлелдер келтірерге жараса мұны шын иман деп айтады.
Екінші – кітаптан оқып білу және молдалардан естіп біліп соған иман келтірсе, сол иман келтірген нәрсесіне соншалық беріктік керек. Біреу өлтіріемін деп қорқытса да, мың кісі мың түрлі іс көрсетсе де, соған айнып көңілі қозғалмастай берік болуы керек. Бұл иманды такледи, яғни дәстүрлі сенім дейміз. Осындай дәстүрлі сенім негізінде ислам дінінің әр түрлі ағымдарға бөлініп ваххабист, нахшпанди, худая, дауғатшылар, т.б. болып кете береді. Әрине таза ақылмен өлшенбеген, ой еркендігінсіз тура жолдан адастыратыны ақиқат. Жалпы иманды табу екі амалдан тұрып сол екі амалдың басын қоса білу түсінік болып табылады. Бірі наным, екіншісі білім деп біліңіз. Наным ұлттық, салттық тәрбиелік текті табу болып қалыптасса, ал білім-ғылым кітаптар арқылы ақылға байлану шарт. Осы екі белгіні толық қалыптастыра білген адам баласының ғана иманы берік болмақ. Мысалға кітапқа иман келтіргенмін десек, егер оның ішінде не жазылғанын оқымасаңыз немесе оқысаңыз да түсіне алмасаңыз қалай иманым толық дей аласыз? Сол сияқты періштелерге иман келтірдім деп оның сипатын ғылымын білмей иманым берік деп дауғасын қылу да ақымақтықты тудырады. Сондықтан ата-анаңыз сенген, солай істеген деп нандым деген абзал емес пе? Төрт кітапқа иман келтірдім деп бір рет Інжілдің немесе Тәураттың бетін ашпай дін ғылымы болып дәреже марапат алып жатқандардың иманы толық деп атауға бола ма? Сондықтан өзіңдегі тегіңдегі ғұламаларға ғана сенім артып иланып әрекет жасаған иманның қазығы болар. Себебі «өздеріңнен жол басшылар тағайындадым» деп ескерткен жаратушымыз. Енді мен дін танушыларға, жол басшыға да иман келтіріп иманды бекітіп, адаспауға болатын ізді ұсынар едім.

      Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек екен. Яғни шын иманы бар деуге ғылымы жоқ такледи (дәстүрлі сенімі) иманы бар деуге жоқ, я алдағанда, я азғырғанға, я бір пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, я қараны ақ деп, я өтірікті шын деп ант ететін кісіні иманы бар деуге болмайды. Иман айтқанда «Ла иллаһа илла Алла Мухаммед рассул Алла», оның мағынасы «Бір құдайдан басқа құдай жоқ және Мұхамед Ғалиассалам Алла тағаланың бізге тура жолды көрсетуге жіберген басшысы» деген болады. Мұны мағынасын білмей айтқаныңмен иман болмайды және оны анық шын нанып айтпай құр тілмен айтса да иман емес. Аятта: «Кейбір адам Аллаға һәм ахирет болатынына иман келтірдім десе де, ішкі ықыласы нанбай тұрған соң, ол мұсылман емес». Әлбетте шын ықыласпен нанып иман айтып жүру керек. Егер де иман дұрыс болмаса қанша құлшылық ғибадат қылынса да ол қабыл болмайды. Оның жеті шарты бар:
1. Әуелі Алла тағаланың барлығына, бірлігіне нандым.
2. Періштілердің барлығына нандым.
3. Пайғамбарларына, жіберген кітаптарының баршасына нандым.
4. Барша пайғамбарларына нандым.
5. Ахирет күні болмақтығына нандым.
6. Барша жақсылық, жамандық істер Алла тағаланың тағдырынсыз болмайтындығына нандым.
7. Өлген соң тіріліп сұрау беретіндігіне нандым.
Осы иманды әрқашан айтып салақ болмай жүру керек. Құранда көп жерде жақсылық орындар тақуалар үшін деген. «Тақуа» деп сақтанғандарды айтады. Адам әр уақытта Алла тағаланың азабынан қорқып, рахматынан үмітті болып қауіп пен үміттің арасында болу керек. Сондықтан бабаларымыз «мұсылман болу пәс-пәсте, кәпір болу бір сәтте» деп аманат қалдырған.