«Әрбір жүз жылда сөз атаулары өзгеріске түседі» деп ескерткен екен пайғамбарымыз. Олай болса осыдан мың жыл немесе екі жүз жыл бұрынғы құран және хадистердің аудармаларында бүгінгі заман біліміне, сөз ғылымына, философиялық пайымдауға қайшы немесе маңызын жоғалтқан сөз атауларын сол қалпында қайта пайдаланудың дінде де ғылымда да кері әсері – надандық пікірлердің пайда болуына себеп болмақ. Сондықтан да бүгінгі қазақ сөз ұғымдарының үндік дамуының құран аудармасын зерттеуге, философиялық тұрғыда тәпсірлеуге сүре атауларының білімдік маңызын білу басты қажеттілік болмақ. Құранды оқу барысында және құран арқылы пәтуа беру саласында зерттеушілердің қателесуін туындатпасын деген мақсатпен Раббымыздан келген хабар бойынша қазақша ұғымдық сипаттарын жариялауды жөн көрдік.
Қандай да бір іс-әрекеттердің жаратылыс себептерінің түп негізі бірліктерін, тұтастығын қалыптастыруымен «Бір» ғана түпкі жаратылыс себебіне қызметке, құлшылыққа байлану, жалғану керек. Сондықтан да бастапқы жалғыз «Бір» ден, тұтастықтан пайда болып, қарсылық жаратылыс себептерімен әрекеттесумен көбеюден заттық, денелік бейнелерін қалыптастырып, тіршілік ету, өмір сүру барысында барлығы да бір себепке қызмет етумен бірлену, бауырластықта, бірлікте болумен «Бірге» қызметке сапқа тұрумен нәтижеленбек. Бұл қуаттардың негізі бастапқы жаратылыс періштелері болып табылады да қарсылық күш қуаттарымен әрекеттесу барысында сан алуан бейнелерге, нәрселерге, заттарға айналып, бөліктерге бөлінумен өздерінің белгілі шектері, шамалары да пайда болып және қайта бірлену барысында, тіршілік ету барысында рухани қуаттарды меңгеруден, өзара қосылудан, табиғи көбеюден пайда болған өздерінің белгілі қуаттық шамаларын, қозғалыс себептерін де туындатуымен алуан түрлі іс-әрекеттің бір ғана жанды жаратылыс егесінің меңгеруіне әкеліп соқтырады. Яғни барлық қуаттардың адамдық болмыстағы ең күшті ерекше жаратылыс «Бір» жанға айналуымен бастапқы киелі рухтан болған «Бір» себепке жалғанумен жаннатқа енуімен нәтижеленеді.
Әбір жаратылыстық нәрселердің өзінің қадір-қасиетін, мақсат, талабын айқындайтын атаулары болу шартты болса, онда сол атаулардың да жұбы, пары болу да міндетті болмақ. Құранда жаратушы иеміз; «Сендерге түсінікті болу үшін барлық нәрсені парымен жараттым» деген үкім берген. Олай болса құлшылық сөз атауының сырын тарқатып көрсек; Құлшылық-қызмет жасау, әрекет ету, ұғынып, ұқтыру болып бұл істердің адамдықты сақтап, парасатылықты қалыптастыруға негізделген амалдарын; «Намаз» деп атаймыз.
1-ей ұлым, әуелі ұлы құдіретті жаратушыны таны.
2-біреуге насихат айтсаң, алдымен өзің оны атқара біл.
3-сөзді жағдайға қарап сөйле.
4-адамдардың қадірін біл.
5-басқалардың пікірін тыңдай біл.
Бұрынғы еді мақтаның,
Қымбат киім, ас қамың.
Тойдың сәні киіммен,
Жарасып ұят жапқаның.
Құдайым қазағыма берген нәсіп,
Қарекетпен адал еңбек қыл деп кәсіп.
Ашкөздік, көңілі толмас пенделер көп,
Біліммен ақыл тауып сынайды желдей есіп.
Ит мінезді нәзіктер жүр ұмсынып,
Ар-ұятты дәстүрді кетті ұмытып.
Сезімдік ақылмен босқа күліп,
Желігіп қу дүниеге жүр құтырып.
Талай қызға сөз айттым жанға батар,
Аз көрдім ұялғанын арын бағар.
Ұялсын деп ар білімнен мысал берсең,
Өзіңе қарсы болып сылтау айтар.
Көңілде ақыл тұрақтар,
Ескі ақылда көңіл бар.
Көңілмен көрген өмірді,
Ата-анаңнан көңіл ал.
Заң білген ақылды –данышпандық,
Түрлі айла біліммен мал табарлық.
Шындықтан шын ғылымың жоқ,
Жындылық, жат елдің салтын алып.
